Tvrđava Diana predstavlja arhetipsku rimsku, odnosno ranovizantijsku tvrđavu – kastrum koja se nalazi na stenovitoj, blago uzvišenoj obali Dunava, poznatoj pod nazivom Kartaš (Crni kamen), oko 2 km nizvodno od HE Đerdap I , uz trasu puta Beograd–Tekija–Kladovo. Od Kladova je udaljena 8 km. Prvobitno utvrđenje podignuto je kada se postavljala rimska granica početkom 1. veka, za vreme vladavine careva Avgusta i Tiberija, dok je nova tvrđava na istom mestu sagrađena krajem 1. veka, za vreme vladavine cara Trajana, tokom njegovih priprema za osvajanje Dakije, kao jedna od baza za Dačke ratove i obezbeđivanje plovidbe Dunavom. U to vreme prokopan je i Sipski, odnosno Trajanov kanal. Temeljno je rekonstruisana u periodu od Dioklecijana pa do vremena obimne obnove Rimskog limesa za vreme vizantijskog cara Justinijana.

Diana je jedna od brojnih obalskih tvrđava i vojnotehničkih rimskih instalacija u ovom delu Dunava. U kontinuitetu od 600 godina, od prelaza iz stare u novu eru, bila je stalno okupiran vojni položaj. Posle izgradnje Trajanovog kanala 101. godine, postala je nezaobilazan čvorni punkt i raskrsnica glavnih rečno-kopnenih puteva. Vojna posada Diane bila je sastavljena od kombinovanih trupa, jedinica pešadije, konjice (i flote), detašmana rimskih mezijskih legija (V Macedonica, VII Claudia, IIII Flavia, XIII Gemina). Natpisima su, do sada, potvrđene i pomoćne trupe, VI Thracum i V Gallorum.

Postojala je tokom čitave antike, tokom koje je prošla nekoliko razaranja i obnova. Najvažniji radovi na jačanju utvrđenja su sprovedeni krajem 3. i početkom 4. veka. Od perioda Justinijanove obnove poznata je pod imenom Zanes. Nedostatak kvalitetnih trupa i smanjeni garnizoni učinili su sve ove radove na tvrđavi beskorisnim. Nakon invazije Avara i Slovena u 6. veku, nikad se nije oporavila. Diana je napuštena, iako je kanal Sipov tj. Trajanov kanal ostao u funkciji duže vreme.

Tvrđava koja zahvata površinu od preko 3 hektara bila je jedna od najvećih augzilijarnih tj. pomoćnih tvrđava/kastruma na rimskom limesu. Ubraja se među najkompleksnije istražene tvrđave u sklopu gornjomezijskog rimskog limesa uopšte. Delovi arhitektonskih elemenata se mogu videti i na samome lokalitetu. Zonom zaštite je obuhvaćena šira okolina ove tvrđave. Kao segment rimskog limesa, potencijalno je na listi svetskog kulturnog nasleđa UNESKO-a, sa Trajanovom tablom, mostom i tvrđavom Pontes. Kao dobro očuvano utvrđenje, ima izvrsne mogućnosti za prezentaciju, lakoću pristupa i osnovnu infrastrukturu u blizini. To je takođe jedna od utvrda koje imaju najveću iskopanu i konzervisanu površinu. Okolnost da ne postoje moderne zgrade iznad drevnih ruševina čini je perspektivnim arheološkim parkom.

Naziv Diana je rimskog porekla i u vezi je sa imenom rimske boginje. Pominje se na epigrafskim natpisima i izvorima, a DA(acia) R(ipensis) Diana javlja se na pečatima mnogih rimskih opeka koje su ovde pronađene i proizvodile se od 3. veka. Pod nazivom stanica Diana – polichnion Zanes (gradić Zanes) pominju je ranovizantijski izvori, a votivna vaza s posvetom egipatskom bogu Totu, koja je ovde pronađena 1981. godine, sadrži i pun naziv ovoga mesta: Statio Cataractarum Diana – Diana Stanica Katarakti.

SAČUVANI NALAZI

Dosadašnjim sistemskim arheološkim radovima (do 2012. godine) od nekadašnje tvrđave otkriveni su snažni, dobro očuvani zaobljeni kameni bedemi s 19 unutrašnjih kula, sve četiri glavne kapije, jedna od dve glavne ulice, glavnokomandujuća štapska zgrada s portikom u centru. Pored Severne glavne kapije sačuvan je magacin za skladištenje namirnica pored, dok su kasnorimske vojničke barake – kasarne uz Južnu kapiju, a higijenski čvor – javno kupatilo sa odvodnim kanalom ispod bedema na severozapadnom uglu tvrđave. Sačuvane su brojne peći, radionički punktovi, kao i dve reprezentativne građevine sa polukružnim konhama na užim stranama nastale adaptacijama starijih struktura tokom kasnorimskog perioda (4/5. vek), od kojih jedna ima očuvan sistem za centralno zagrevanje, a druga ima odlično očuvane kapacitete za tekuću vodu / bazene sa očuvanim olovnim i glinenim cevima. Izvan uže zone (severno od Severne kapije) otkrivena je solidno građena i dobro očuvana podzemna kripta, sa 4 naspramne niše, koja upućuje na hrišćanski hram, u poslednjoj fazi izgradnje tvrđave.

Prirodni, kao i strateški povoljan položaj bio je odlučujući da se ovde, oko tvrđave, razvije i pristanište, naselje urbanog tipa, koga ranovizantijski izvori pominju kao gradić Zanes / polichonion Zanes. Njegovi veliki delovi su uništeni naglom industrijalizacijom, ali istraživanjima su, do sada, locirani glavni putevi i nekropole, a prema mestu nekih nalaza, moguće je sagledati i njegovu veličinu. Prostirao se od severne tačke Trajanovog kanala uzvodno od hidroelektrane do Kladušnice (Kladova), sa gravitirajućim, planinskim zaleđem i ostrvima.

Tvrđava, kao i niz lokacija nizvodno, obuhvaćena je sistematskim arheološkim istraživanjima i iskopavanjima, programom dugoročnim mera integralne zaštite nasleđa, u okviru velikog projekta Đerdap – projekat Diana. Radovi su započeti 1978/79. godine, a kontinuirano se sprovode, sa manjim prekidima i različitim intenzitetom, do danas, pod rukovodstvom Jelene Rankov Kondić, muzejske savetnice Narodnog muzeja u Beogradu. Do 2012. je istražena tek trećina ukupne površine tvrđave, sa manjim delom najbliže okoline, teritorije naselja, sa nekropolama.

Višedecenijska istraživanja Diane dala su izuzetno brojan i vredan arheološki materijal. Pronađeni su predmeti izuzetne umetničke izrade i lepote, od kojih su neki svetski muzejski rariteti. Ova bogata arheološka zbirka čuva se i izlaže u Arheološkom muzeju Đerdapa u Kladovu, dok se deo kolekcije čuva u Negotinskom muzeju. Jelena Rankov Kondić smatra tvrđavu Dianu ključnom na ovoj deonici rimske granice za prezentaciju i tumačenje Trajanovog građevinskog programa.

Ovaj sektor limesa na katarakti Dunav, nizvodno i uzvodno od Diane sa Trajanovim kanalom, imao je još nekoliko utvrđenih rimskih vojnih položaja i instalacija evidentiranih na ušću Đevrinskog potoka, Kašajne i Kosovice, ostrvu Adakale i Banskom, zatim nizvodno, kod Kladova – Brodogradilište i kod Skele kladovske (na levoj, rumunskoj obali), identifikovanih na desnoj, srpskoj obali, na osnovu literarnih izvora, kao Ducis Pratum, Caput Bovis, Transdiana itd.

Izvor: Vuković i dr. 2017: Valentina Vuković, Srđan Ercegan, Vladimir Pihler i Miško Lazović, Tvrđave na Dunavu, Novi Sad – Beograd: „Prometej” – Prirodno-matematički fakultet – Radio-televizija Srbije, 161–162, 163.