Zadužbinarstvo – časna srpska tradicija

Jedna od najbitnijih odrednica srpskog duhovnog bića, poput krsne slave, je i tradicija zadužbinarstva – ostavljanje u nasleđe, „na opštenarodnu polzuˮ, onoga što je „za dušuˮ: Prve srpske zadužbine nastale su još u XII veku, u XIII su već bile tradicija, a u XIX gotovo da nije postojao bogat ili uspešan čovek koji iza sebe nije nešto ostavio Srbiji, srpskoj kulturi, srpskom obrazovanju… Ostavljali su, naravno, i siromašni; pedalj zemlje za Beogradski univerzitet, dve knjige za biblioteku, mali novčani fond u spomen preminulog sina. Ali, kada su ostavljali bogataši, onda je Srbija zbilja bila Evropa. Nikola Spasić je ostavio zadužbinu vrednu koliko i Nobelova, a Beogradski univerzitet je, zahvaljujući svojim dobrotvorima, bio jedan od najbogatijih na svetu. Koliko je zadužbinarstvo bilo važno, svedoči podatak da je prvi zakon o zadužbinama donet 1897. godine (Sandra Petrušić).

Važan deo srpske zadužbinarske tradicije koja doživljava procvat u XIX, a potom zamire u drugoj polovini HH veka su legati – testamentom zaveštane lične biblioteke, koje se kategorišu kao kulturna dobra od velikog značaja. Ove specifične bibliotečke celine ne samo da autentično svedoče o ličnosti vlasnika i duhu vremena u kom su nastajale već predstavljaju i poseban izazov za istraživače. Najčešće su hronološki zaokružene, neponovljive, unikatne kao celine i imaju karakter muzejskih eksponata sa svojstvom spomenika kulture.

Kao svojevrstan oblik zadužbine (darivanja „za dušuˮ), legati su oduvek bili nezamenljivi čuvar nacionalnog pisanog blaga, spasavajući ga od propasti i zaborava i utiskujući osoben pečat nacionalnoj tradiciji i kulturi. Zahvaljujući ponovnom oživljavanju zadužbinarskog duha u Srbiji, danas mnoge javne biblioteke u svojim fondovima sa ponosom baštine dragocene književne fondove, koji su pripadali kako poznatim naučnicima, književnicima i umetnicima, tako i ljudima manje poznatim van lokalnih okvira, ali ono što im je svima zajedničko jeste da su bili pasionirani bibliofili, neretko i kolekcionari istančanog ukusa, koji su čitavog života posvećeno i znalački bogatili svoje kolekcije knjiga i arhivske građe, dopunjene ličnim i umetničkim predmetima. Ovakve privatne zbirke koje su njihovi vlasnici ili potomoci, u duhu viševekovne srpske zadužbinarske tradicije, testamentalno zaveštali ili ugovorom poklanjali bibliotekama na polzu i ponos svome otečestvu, imaju specifičan status i poseban tretman u bibliotekarstvu. Kao vid individualnog dobročinstva, tj. davanja zauvek dobara u privatnoj svojini na opštu korist, zaveštavanje legata predstavlja specifičan vid odanosti zavičaju i neodvojivi deo nacionalne duhovne baštine.

Među znamenitim ličnostima koje su sebi za života podigle najtrajniji spomenik istaknuto mesto pripada učiteljima, dobrotvorima i legatorima Milivoju (1871–1941) i Božidarki (1874–1941) Filipović, koji su čitav svoj život nesebično posvetili plemenitoj prosvetiteljskoj misiji i stvaranju porodične biblioteke, koju će zaveštati, a 1948. godine, upravo na stogodišnjicu osnivanja Družstva čitanя Srbsko-Slavenskiй Novina u Čačku (1848), Božidarka i predati tadašnjoj Gradskoj knjižnici i čitaonici. Blagodareći ovom legatu, čačanska Gradska biblioteka Vladislav Petković Dis punih sedam decenija vlasnik je ovog jedinstvenog knjižnog blaga, koje predstavlja prepoznatljivo obeležje grada Čačka i autentično svedočanstvo duha i intelekta ovih knjigoljubaca i svestranih intektualaca, a 70-godišnjica uručivanja Legata Filipovića Gradskoj biblioteci u Čačku (1948–2018) jedan je od povoda za objavu ovoga teksta.

Njihovi duhovni vidici sezali su daleko u budućnost, te je ovaj legat verna slika društvenog života u Srbiji na prelomu XIX i XX stoleća. Pored ljubavi prema knjizi, ove umne ljude krasio je i veliki patriotizam – Milivoje je učesnik Balkanskih i Prvog svetskog rata, a za svoju ratnu i mirnodopsku službu dobiće najviša državna odlikovanja.

Kada su Filipovići nakon penzionisanja 1926. godine postali žitelji „opštine čačanskeˮ, njihov dom ubrzo postaje pravo kulturno stecište ne samo Čačana već i poznatih imena srpske nauke i kulture, oplemenjujući svakog posetioca. Nepresušna intelektualna radoznalost vodila ih je širom nekadašnje Kraljevine Jugoslavije, ali i u mnogo evropske metropole.

Svojim časnim životom i izuzetnom ličnom bibliotekom koju su darivali generacijama Milivoje i Božidarka Filipović ostavili su iza sebe istoriju – društvenu, političku i kulturnu.

Poštujući poslednju volju svog supruga, Božidarka je 1948. godine predala Legat tadašnjoj Gradskoj knjižnici i čitaonici, sa jedinom željom: da se zaveštane knjige ne daju na čitanje van Biblioteke.

Ovako znalački odabrane i sačuvane lične biblioteke izuzetno su retke, naročito u unutrašnjosti Srbije, te najstarija čačanska ustanova kulture sa sa posebnim pijetetom čuva ovo knjižno blago od 2.809 izvanredno očuvanih naslova monografskih jedinica i 60 naslova periodike sa fondom, koje pripadaju izdavačkoj produkciji kraja XIX i prve polovine HH veka.

Kao neiscrpan izvor informacija, ova lična biblioteka već sedam decenija privlači istražvače i iz drugih gradova Srbije, ali i inostranstva. O njoj su snimljene brojne radio i TV emisije, a objavljeni su i mnogi tekstovi. Legat Filipovića svojevremeno je upisan i u Registar biblioteka celina Narodne biblioteke Srbije.

Stručno procenivši unikatnost i izuzetnu vrednost ove bibliotečke celine, Upravni odbor Narodne biblioteke Srbije 26. decembra 2013. godine uvrstio je Legat Milivoja i Božidarke Filipović, kao i Biblioteku celinu Jovana Davidovića, (takođe u vlasništvu čačanske biblioteke), u Listu stare i retke bibliotečke građe od velikog značaja za Republiku Srbiju.[1]

Povodom 145-godišnjice rođenja i 75-godišnjice smrti Milivoja Filipovića, Gradska biblioteka Vladislav Petković Dis po prvi put među koricama štampanog Kataloga Legata[2]Milivoja i Božidarke Filipović objedinjuje stručno i u celosti obrađen ovaj književni fond – pored kompletne bibliografije monografskih i serijskih izdanja, kao i rukopisne građe, detaljno su rekonstruisane biografije darodavaca i istorijat njihove biblioteke. Ovu kapitalnu monografiju posebno oplemenjuju i dokumentarno obogaćuju ilustrativni prilozi – porodične fotografije, izbor iz Milivojevih marginalija, deo arhivske građe i sitnog bibliotečkog materijala, fragmenti rukopisnog Kataloga knjiga Milivoja Filipovića i njegovih ratnih i mirnodopskih beležnica, kao i biografskog rukopisa Božidarke Filipović – Crtice iz života Milivoja i Božidarke Filipović, bivših učitelja.

Katalog sadrži i Spisak publikacija koje nisu obuhvaćene inventarom, a završne celine su Registri, Prilog Katalogu i Literatura.

Duhovni spomenik za nezaborav

„Posetiocu Naučnog odeljenja Gradske biblioteke u Čačku prvo što pada u oči to su osam staklenih ormana punih ukusno ukoričenih knjiga. Po pravilu, zadivi ga saznanje da je ta posebna biblioteka legat Milivoja Filipovića, učitelja u penziji iz Čačka (…).

Kulturno dobro od velikog značaja – Legat Milivoja i Božidarke Filipović (Naučno odeljenje Gradske biblioteke „Vladislav Petković Disˮ u Čačku)

Zaista, u tu biblioteku uložen je čitav jedan život. Biografija njenog tvorca – to je u stvari istorija ove bibliotekeˮ[3], beleži u emotivnim sećanjima na prijatelja Milivoja, „divnog i retko plemenitog čovekaˮ, profesor čačanske Gimnazije Dragomir S. Popović (1899–1986). O zanimljivom životnom putu ovih dobrotvora autentično svedoči i sačuvani rukopis Božidarke Filipović Crtice iz života Milivoja i Boidarke Filipovića, bivših učitelja.[4]

Nesebično darujući svoje neprocenjivo knjižno blago budućim naraštajima, ovi svestrani intelektualci podigli su sebi najtrajniji duhovni spomenik za nezaborav.

Ko su Filipovići?

Odgovorićemo vam sledećeg četvrtka na sajtu Srpskog legata.

PIŠE: Mr Marijana Matović, jedan od autora Kataloga legata Milivoja i Božidarke Filipović

[1] Odluka je objavljena u Službenom glasniku RS, br. 2/14 od 10. 1. 2014.

[2] Potrebno je naglasiti da iako je u pravnom smislu Legat Filipovića biblioteka celina, kako glasi u odluci Upravnog odbora Narodne biblioteke Srbije iz 2013. godine, autori i urednik Kataloga zadržali su pojam „legatˮ, budući da je ovaj fond zaveštan čačanskoj Biblioteci 1948. godine pod tim imenom pod kojim je poznat sve ove godine.

[3] Dragomir S. Popović, Milivoje Filipović: (1871–1941), Gradac br. 32 (januar–februar 1980): 46–60, Milivoje Filipović i njegov legat (štampano kao separat). U celosti je pod naslovom Milivoje Filipović i njegov legat preštampan u Glas biblioteke br. 1 (decembar 1988): (26)–41. Na ovom tekstu bazirani su brojni kasniji napisi, radio i TV emisije o Filipovićima i njihovom Legatu.

[4] U bogatoj arhivskoj i memoarskoj građi Međuopštinskog istorijskog arhiva u Čačku nalaze se dragocena sećanja Božidarke Filipović, učiteljice iz Čačka. Ona je svojim sećanjima napisanim na 37 strana dala nazv Moje uspomene. U njima je opisala radom i stvaralaštvom ispunjenu biografiju svoga muža Milivoja Filipovića, ali i svoju.