Tvrđava u Baču podignuta je na ostrvu između reke Mostonge i jednog od njenih rukavaca, na zapadnoj strani istoimenog naselja, u blizini Dunava i granice sa Hrvatskom. Jedna je od najstarijih u Srbiji, a poznata je i kao najveća tvrđava tog vremena u Panoniji. Tvrđava je sagrađena u periodu između 1338. i 1342. godine, za vreme vladavine ugarskog kralja Roberta Anžujskog i predstavlja najbolji očuvani srednjovekovni vojni kompleks u Vojvodini. Sam geografski položaj, kao i drugi prirodni, zatečeni uslovi omogućili su razvoj Bača kao regionalnog vojnog, administrativnog, trgovinskog i religioznog centra. Pored nespornih istorijskih vrednosti ovaj lokalitet bitan je i zbog izuzetno prirodnog nasleđa.

Sama tvrđava pripada tipu „vodenog grada”, osmišljenog da se odbrani u močvarnim, ravnim terenima. Širi kompleks naselja u čijem severnom delu se nalazio zamak, izdvojen vodenim rovom, bio je opasan zemljanim bedemima sa palisadama i imao je zidanu kapiju prema istoku. Do tvrđave, opasane rekom, dolazilo se pokretnim mostovima. Klasična srednjovekovna tvrđava, koja je danas većim delom u ruševinama, predstavlja spomenik kulture od izuzetne važnosti i jedini je lokalitet pod zaštitom UNESKO-a na teritoriji Vojvodine. Uzimajući u obzir izuzetan značaj ovog lokaliteta, kao i raznovrsnost kulturne baštine, veze sa očuvanim prirodnim predelima i istorijsku važnost, Bač je valorizovan kao autentičan spomenik izuzetnih univerzalnih vrednosti. I pored toga, tvrđava nije dovoljno istražena, niti je turistički promovisana u odgovarajućoj meri.

DANAŠNJI ZNAČAJ BAČA

Tvrđava Bač sa naseljima Bođani, Plavna i Karađorđevo, valorizacijom i razmatranjem graditeljskog nasleđa, klasifikovana je kao nasleđe od izuzetnog značaja u kategoriji organskih i reliktnih kulturnih predela. U ukupnoj proceni i razvojno-perspektivnoj celini segmenti različitih vrsta nasleđa predstavljeni su kao spomenici, koji sa neposrednom okolinom čine ovaj jedinstven kulturno-predeoni ambijent. Bač je procenjen kao veoma istaknuto mesto srednjeg veka, sedište županije i opštine. Spomenici arhitektonskog nasleđa su Franjevački samostan iz 12. veka, tvrđava Bač iz 14. veka, kao i srpski pravoslavni manastir Bođani iz 15. veka.

Oblast Bača, koga okružuju šume, bare i močvare, okarakterisana je kao prirodni rezervat, sa svojim specifičnim ekosistemima, staništima prirodnih retkosti i ugroženim vrstama. Tu se još nalaze i arheološka nalazišta, koja potvrđuju prisustvo čoveka i njegovu upotrebu močvarnog zemljišta kroz vekove.

Od nekadašnjeg grada Bača, danas je ostao samo jedan spomenik sačuvan u celosti – franjevačka crkva, koja je izgrađena za vreme dinastije Arpadovića kao templarski hram, a obnovljena je u 18. veku kao samostan. Arheolozi su u 19. veku na gorblju oko crkve pronašli ostatke velikog, nekada dekorisanog hrama. Takođe, na putu prema Bukinu (današnje Mladenovo) otkrili su ostatke stražarnice, u čijoj blizini se nalazi kapela Svetog Antala. Prema narodnom verovanju, ovu kapelu je izgradio Demer-paša kao izraz zahvalnosti jednom od bačkih monaha, koji je sa oka njegovog sina odstranio nekakvu mrenu. Arheolozi su tada proučavali i mesto sa ostacima parohijskog doma, gde su pronašli mnogo cigala iz rimskog perioda, što je uzimano kao dokaz da se tu nekada nalazio rimski šanac. Ovo očuvano graditeljsko nasleđe, izgrađeno u periodu 12–19. veka, usled stilskih uticaja romanike, gotike, renesanse i vizantije, kao i islamske umetnosti i baroka, definitivan je dokaz raznolikosti i preplitanja kultura koje povezuju Balkan sa zapadnom Evropom.

Tvrđava Bač sadrži izuzetne univerzalne vrednosti i zadovoljava brojne kriterijume zbog kojih je na Listi svetske kulturne baštine. Izuzetan je primer arhitektonskog ansambla i pejzaža, koji ilustruje odbrambenim sistemom, prilagođenim močvarnom zemljištu koji oslikava gotičke i renesansne uticaje. Takođe, izuzetan je primer tradicionalnog naselja, upotrebe zemljišta, a predstavlja i kulturu ljudske interakcije sa okruženjem. Bač je primer koji predstavlja značajan ekološki i biološki proces evolucije i razvoja zemljišta, sveže vode, obalskih ekosistema i zajednice biljaka i životinja. U okruženju šuma, bara i močvara delovi opštine Bač su proglašeni prirodnim rezervatom (Vranjak i Ristovača), staništem retkih ptica (patka njorka, Aythya nyroca) i drugih životinja i biljaka. Prostrani močvarni predeli predstavljaju prirodnu baštinu koja je izložena nekontrolisanoj eksploataciji.

Takođe, tvrđava Bač ima i brojne veze sa događajima, tekućim tradicijama, idejama, verovanjima, umetničkim i književnim delima izuzetnog i opšteg značaja. Arapski geograf Al-Idrisi obeležio je Bač u svojoj mapi sveta još 1154. godine, opisujući ga kao poznato i veliko naselje. Istorijski izvori ukazuju na mnogobrojne istorijske ličnosti koje su posetile Bač, poput vizanitjskog cara Manojla Komnina, više ugraskih kraljeva, značajnog kaločkog nadbiskupa Petra Varadija i sultana Sulejmana Veličanstvenog. U kasnom 15. veku stambena palata tvrđave Bač osniva značajnu biblioteku, koja je u svojoj riznici brojala knjige pisane na nekoliko svetskih jezika, u vlasništvu humaniste nadbiskupa Petra Varadija.

Prirodno i kulturno građevinsko nasleđe kakvo su tvrđava Bač sa naseljima Bođani, Plavna i Karađorđevo trebalo bi da bude važan resusr nedovoljno razvijenih lokalnih zajednica, koji može da pruži realni potencijal ubrzanom rešavanju brojnih lokalnih problema. Započete aktivnosti, kao i dobijeni rezultati u okviru projekta zaštite Vekovi Bača, obezbeđuju praksu i jezgro za upravljanje kulturnom baštinom, ali i za razvoj i načine planiranja.

Dalja istraživanja su potrebna kako bi se saznali i otkrili svi stari putevi, mostovi, luke i nasipi, kao i veze sa desnom obalom Dunava. Dosadašnja otkrića su pomogla boljem upoznavanju i razumevanju kulture nastale na ovoj granici Podunavlja, koja nam otkriva život zajednica istočnjačkog i zapadnohrišćanskog sveta.

Izvor: Vuković i dr. 2017: Valentina Vuković, Srđan Ercegan, Vladimir Pihler i Miško Lazović, Tvrđave na Dunavu, Novi Sad – Beograd: „Prometej” – Prirodno-matematički fakultet – Radio-televizija Srbije, 21, 32–33.