Jovan Skerlić kao istoričar

O Skerliću se dosta govorilo kao o književnom kritičaru i kao o javnom radniku. O njemu kao istoričaru govorilo se mnogo manje. On je, međutim, kao istoričar vredan svake pažnje, i neke njegove bitne osobine vide se još najbolje u njegovim istorijskim raspravama.

Te rasprave pripadaju istoriji književnosti, ali ne isključivo. Omladina i njena književnost bavi se jednim pokretom koji je bio više nacionalno-politički nego književni, a Svetozar Marković jednim pokretom koji je bio prvenstveno socijalno-politički. Srpsku književnost u XVIII veku Skerlić jamačno ne bi nikad napisao da bar kod nekih pisaca XVIII veka nije osetio onaj duh slobodoumnoga prosvetiteljstva kojim se odlikovala zapadnjačka književnost XVIII veka, i koji je Skerliću kao javnom radniku bio veoma drag. U njegovim književno-istorijskim raspravama ima mnogo dodirnih tačaka i sa političkom i sa kulturnom istorijom.

Skerlić je bio demokrat i verovao u napredak čovečanstva. Istorijski proces shvatao je kao veliki pokret narodne mase ka sve potpunijem oslobođenju i sve potpunijem prosvećenju. I ako je, u svojoj mladosti, prošao kroz marksizam, on se nije mnogo interesovao za ekonomske uslove napretka. Idealist na dnu duše, on se poglavito interesovao za one kolektivne ideale, ili, kako bi se danas reklo, mitove koji društvo u njegovom razvitku rukovode i koji pre a posle ‒ tako je bar Skerliću izgledalo ‒ savlađuju sve materijalne smetnje svog ostvarenja. Sa gledišta toga socijalnog idealizma, on je promatrao i naše istorijske pojave ‒ i u svojim spisima ostavio je znatne odlomke jedne velike istorije političkih i socijalnih ideja i pokreta u našem novom veku.

U njegovom istoričarskom daru najjača je strana bila jedna vrsta pesničke vidovitosti. Kao što ima pisaca koji proziru pojedince i njihovu dušu, tako je Skerlić jednim širokim i sigurnim pogledom obuhvatao čitave Društvene grupe. Jedan naraštaj sa svojom ideologijom, jedna književna škola, jedna politička stranka imaju, u njegovom prikazivanju, tako određenu fizionomiju kao da bi bili živa bića. Skerlić je osećao poeziju velikih masa i kolektivnih pokreta: u njegovim istorijama, kao god u romanima Emila Zole, glavna je ličnost gomila, i čitalac ima utisak da čuje njen prostran i snažan šum.

Njegovi opisi društvenih pokreta i duhovnih struja nisu ni najmanje apstraktni. Skerlić je, istina, verovao da ideje vladaju svetom, ali te ideje nije posmatrao odvojeno od onih društvenih grupa koje se za njih bore. Zato, kod njega, ideje izgledaju žive sile, koje organski rastu i opadaju. U analizi ideja, on nije mnogo cepidlačio; osobenjačka umstvovanja pojedinih mislilaca odbacivao je kao nevažna: od njihovih ideja uzimao je u obzir samo ono što je bilo prihvaćeno od jedne grupe kao njen program, i na taj način pretvorilo se u jednu društvenu energiju. Čak ideje Svetozara Markovića, Skerlić nije analisao potanko, nego ih je uzeo u onom uprošćenom, popularnom vidu koji su one dobile kada su se stale širiti po narodu. Proučavajući ideje po njihovom socijalnom dejstvu, Skerlić je sa retkim taktom pogađao njihov osećajni ton, jer u svim tim idejama koje su uticale na publiku, mišljenje je pomešano sa mnogo osećanja. Njegova dela o Omladini i o Svetozaru Markoviću ostaće uvek interesantna stoga što je u njima izraženo nešto od prisnog treperenja i „unutrašnje muzike” našeg omladinskog i prvog socijalističkog pokreta. Ideje koje su vladale jednim naraštajem nemoguće je dati bolje nego Skerlić, jer on ih je dao sa svom njihovom energetikom i svim njihovim lirizmom.

Vrlo dobro onda kada treba opsiveti velike mase, izraziti široke popularne ideje, opisati društvenu sredinu i moralnu atmosferu jedne epohe, Skerlić u opisivanje pojedinih ličnosti unosi više kolektivne nego individualne psihologije. On ne radi kao Sent-Bev, koji je u svome Por-Roajal ocrtao pripadnike toga čuvenog jansenističkog skloništa svakoga za sebe kao naročiti psihološki slučaj. Skerlić radi kao Zola, s kojim se opet sretamo, i u čijim romanima sve ličnosti liče jedna na drugu kao članovi iste porodice Rugon-Makar. I kod omladinaca u Omladini i kod socijalista u Svetozaru Markoviću, Skerlić jače ističe njihovu porodičnu sličnost nego njihove lične razlike; za njega je vrsta važnija nego jedinka. Ali iako pojedine ličnosti nisu oštro individualisane, one ipak zato žive; njihovu društvenu sredinu Skerlić je uskrsnuo s toliko života da se njen život prenosi i na njih, i one se miču i grimasiraju kao da bi bile nebrojene glave te društvene sredine koja je u Skerlićevom opisu dobila izgled ogromne kolektivne životinje. Skerlićevo crtanje ličnosti opominje donekle na ono pozitivno izazivanje Cezarove slike i prilike u jednoj Turgenjevljevoj fantaziji. Kod Turgenjeva, mi Cezara takoreći i ne vidimo. Njegova muška i iznurena fizionomija, u kojoj ima tako mnogo aristokratske presićenosti, ali ništa manje i pustahijske smelosti ‒ ta fizionomija gospodskog otmičara ne izilazi nam pred oči. U Tutrgenjevljevoj fantaziji mi isprva čujemo samo strahovitu tresku i viku, sa rzanjem konja i batom legija u pokretu ‒ i onda, odjednom, pred naše oči izlazi zaljuljana masa ljudi u oklopu, koja kao neki naoružani elefant, nosi na leđima svoga vođa i svoga idola Cezara, od koga se jedva silueta nazire… I može biti, taj Cezar koji se ljudski i ne vidi od mase svojih vojnika i partizana, vernije prikazuje Cezara u njegovoj istorijskoj stvarnosti nego oni portreti na kojima je njegova lična fizionomija izrađena do najmanjih sitnica. Kao Turgenjev sa Cezarom, tako Skerlić radi sa svojim istorijskim ličnostima. On ih ne prikazuje same za sebe, nego zajedno s onim društvenim krugom sred koga su živele i s kojim su radile, i čija je ukupna snaga bila u njima oličena kao u živom simvolu.

Sa svojom demokratskom idejom o napretku čovečanstva, Skerlić je razne periode naše istorije shvatio, pored sve njihove odvojenosti, kao razne faze jednog istog procesa koji se sastoji u oslobođavanju i prosvećivanju naroda. Umesto da smatra prošlost kao minulu mrtvu stvar, koja se može mirno i hladno proučavati, on je video u njoj samo prve početke jedne velike borbe, koja još i danas traje između naroda i protivnika njegova napretka. U takvoj borbi, po njegovom mišljenju, nije dopušteno ostati hladan i miran posmatrač; naprotiv, naša je dužnost saosećati sa prijateljima narodnog napretka. Skerlićevi opisi istorijske prošlosti izgledaju stoga neobično živi i savremeni; prošlost i sadašnjost mešaju se jedna s drugom; to je istorija snimljena sa najmanjeg mogućeg rastojanja. Za Karlajla je rečeno da su njegovi opisi Francuske revolucije tako neposredni da nam čine utisak jedne tuče pod našim vlastitim prozorima. Ovo bi se isto moglo reći i za Skerlića. Jedanput, u kratkom razmaku vremena, ja sam čitao jedno za drugim ono što je Mihailo Gavrilović pisao o padu Srbije 1813. i ono što je Skerlić pisao o Omladinskoj Skupštini od 1867, koju je rasterala policija kneza Mihaila. Ovaj sukob Omladinaca i policije izgledao je u opisu Skerlićevom mnogo dramatičniji događaj nego u opisu Gavrilovićevom tursko pustošenje Srbije ognjem i mačem. To su dve različite metode: jedna koja se udaljuje što više od prošlosti; druga koja joj se sve više približuje.

Sa gomilama koje žive, s istorijskim ličnostima koje su samo krik i test tih gomila, sa spajanjem prošlosti i sadašnjosti u isti idejni proces, Skerlić ima svoju naročitu fizionomiju među našim istoričarima kao predstavnik jedne demokratske sociologije, koja do njega nikad nije bila izražena sa toliko književnoga dara.

(1926)

Slobodan Jovanović

IZVOR: Jovanović 2018: Slobodan Jovanović, Istorija ‒ politika ‒ demokratija, Beograd: „Catena mundi”, str. 129‒132.

NAPOMENA: Zadržana su određena pravopisna rešenja po originalu.