Prvo pozorište u Beogradu počelo je sa radom početkom leta 1841. godine u zgradi Đumrukane (tur.reč-carinarnica) u Karađorđevoj ulici (verovatno na broju 13)[1]u srpskom delu varoši poznatom kao Savamala. Đumrukana je bila prvi privredno-administrativni objekat u Beogradu podignut po nalogu kneza Miloša kao carinarnica gde je bio smešten i austrijski konzulat. Za to vreme reprezentativno i veliko zdanje u duhu zapadnoevropske arhitekture privlačilo je pažnju sa reka. Danas ovaj objekat ne postoji. Beograd je u to vreme vapio za kulturno-zabavnim životom. Osećala se potreba za osnivanjem prvog beogradskog pozorišta u kojem će se, u svetlu svakodnevnih političkih i društvenih događaja, na prvom mestu veličati srpska istorija i srpski junaci.

1. Izgled Carinarnice iz Karađorđeve ulice, 19.vek
izvor: Ž.Popović, Srpska pozorišta, Beograd 2003.

Pozorište na Đumruku, iako je trajalo svega godinu dana od 1841. do 1842, postavilo je temelje srpskog glumišta novijeg doba. Osnovali su ga Atanasije Nikolić i Jovan Sterija Popović, profesori kragujevačkog, a potom beogradskog Liceja. Iako različitih profesija ova dva srpska velikana gajila su istu želju, pasiju i viziju  prema glumištu, za Srbe u to vreme avangarda i zapadnoevropska stvar. Nikolić, inženjer i prvi rektor Liceja u Kragujevcu, svestran i širokih pogleda, predavao je filozofiju, istoriju, matematiku. Sterija je diplomirao pravne nauke, i već za života postao poznat kao pisac dramskih dela i priređivač prvih pozorišnih predstava u Beogradu.

Atanasije Nikolić osnovao je prvo diletantsku pozorišnu družinu u Novom Sadu koju su činila deca iz osnovnih škola i gimnazija. U tim predstavama glumio je čak i sam Atanasije. Potom je za vreme svog boravka u Kragujevcu osnovao drugu glumačku družinu ali za  razliku od čuvenog dvorskog pozorišta Joakima Vujića[2] ovo je bilo narodsko. Ubrzo se njegovoj ideji pridružio i Jovan Sterija Popović tada već poznat kao spisatelj žalosnih i veselih pozorišta (dela): Svetislava i Milene (1827), Miloša Obilića (1828), Nahoda Simeona (1836) i svojih najboljih dela Laža i Paralaža (1830), Tvrdica (1837-1838), Pokondirena tikva (1838) i Zla žena (1838). Ove komade priređivale su još 1825. vojvođanske pozorišne družine.

Kad se sledujuće godine (1841), piše J.S.Popović, u svojoj autobiografiji, Liceum premesti u Beograd, i trudom A.Nikolića teatar zavede, Popović nađe milo polje za svoju djelatnost. Ne samo što je djela za predstavljanje sočinjavao  nego se trudio i pozorištnike obučavati. O istoj stvari govori i Atanasije Nikolić u svojoj autobiografiji: Ja skupim diletante od mladih činovnika i nađem ženskinje, i sve obučim; na Đumruku dole ustupi mi se jedna magaza, u kojoj napravim pozornicu, i tu se otpočnu predstave davati… (citirano prema: S.Novaković, Jovan Sterija Popović, Glas Srpske akademije nauka 84, 58. videti u: V.Kuprešanin, Repertoar prve pozorišne sezone u Beogradu, GMBG II, Beograd 1955.)

Beogradsko pozorište na Đumruku otvoreno je Sterijinim Smrt Stefana Dečanskog,  četvrtog decembra 1841. godine. Ovo je bilo novo pozorište sa društvenom misijom, da pored zabave održava u pameti dela naših predaka i sudbinu njihovu… da ponavlja na daskama narodni život radi pouke i utvrđivanja u patriotstvu (Đ.Maletić, Građa za istoriju srpskog narodnog pozorišta u Beogradu, Beograd 1884). Sterija je svojim delima govorio o nacionalnom ponosu, vladarima i herojima ali i univerzalnim temama, o vrlinama i manama ljudske prirode pa je tako pozorište imalo i moralizatorsku ulogu i vaspitni uticaj na savremeno društvo.

Međutim, u maloj srpskoj sredini, i pod tuđinskom vlašću trebalo je održati duh i interesovanje društva, odnosno gledalaca, trebalo je održavati pozorište dobrim repertoarom, a taj posao nije bio lak. Pronaći dobre spisatelje pozorišnih dela i dobre prevodioce stranih komada i prilagoditi ih tadašnjoj srpskoj javnosti, nije bilo nimalo jednostavno. Pa je u Srbskim novinama izašao oglas (15.12.1841.) sa objavom konkursa za glumce ali isto tako i dramske pisce: Upraviteljstvo ovdašnjeg teatra daje svakom sočinitelju po narodnoj istoriji , po narodnom karakteru i običajima ustrojenom originalnom za pretstavljanje delu po važnosti i veličini istoga od 6 do 15 dukata ces. (Novine srbske, 17.1.1842.)

U prvoj pozorišnoj sezoni 1841-1842. godine u magacinu na Đumruku održane su 53 predstave, od toga je domaćih bilo dvadeset, a od kojih su trinaest dela Jovana Sterije Popovića. Predstave patriotskog kataktera gledane su više puta uz brojne poklike iz publike, čulo bi se ura, a pesme iz predstava kasnije bi se pevale na ulicama. Takav repertoar budio je rodoljubiva osećanja što nije bilo pravo tadašnjem beogradskom paši koji je znao za rad Teatra, smeštenog ispod samih tvrđavskih bedema i turskih topova. Ubrzo su predstave gde su Turci pomešani zabranjene, jer su bile duboko nacionalno-političke. Pored tema iz nacionalne istorije, igrala su se i strana dramska dela, koja je uglavnom  prevodio i priređivao J.S. Popović, na prvom mestu bila su to dela Nemca Avgusta fon Kocebua koji je vladao evrpskim pozornicama. U pozorištu na Đumruku nije bilo nekog sistema, ni umetničkog principa pri sastavljanju repertoara. Najvažnije je bilo imati svako veče pozorje kako bi se u pozorištu sačuvala publika.

Međutim, već 1842. godine došlo je do buna i prevrata u Srbiji, što je jedan od glavnih razloga za zatvaranje pozorišta na Đumruku koji je, iako na nestabilnim nogama, uspeo da postavi temelje Narodnog pozorišta u Beogradu koje je 1868. godine konačno osnovano.

Reč pozorište potiče od opšteslovenske reči pozor – pozreti-videti, gledati

Reč gluma ima opšteslovenski koren ghlou-koje znači smeh, šala, igra.

Nagoveštaj pozorišnog života kod Srba nalazimo u 13. i 14. veku u crkvenim knjigama-prevodima sa grčkog u kojima se nalaze brojni pozorišni termini, zabrane igranja, nazivi učesnika u zabavljačkim igrama i sl. U to vreme stav Crkve prema glumcima i ovakvom vidu zabave, i učesnicima i gledaocima bio je striktan i veoma negativan. Prema izvorima zaključujemo da su glumci bili proganjani od strane Crkve, jer su navodno ismevali sveštenstvo  i crkvene rituale odvajajući vernike od crkvenih programa. Međutim razlozi su bili sledeći: grčki naziv za glumca bio je hipokrita – dvoličan jer glumac ima dva lica svoje i tuđe; prokletstvo – jer su bili oduvek proganjani, spaljivani, mučeni što se prenosilo i kasnije na njihove potomke; smeh – u srednjem veku bio je velika jeres. Bilo je to mistično doba koje je tražilo askezu, ozbiljnost i posvećenost duhovnom životu.

Kod Srba u srednjem veku ne nalazimo teatarske tekstove jer je kod nas pismenost bila privilegija  crkvenih lica.

U srpkim zemljama pod turskom vlašću bile su samonikle narodne igre izrazitog dramskog sadržaja spontano nastalog, a vremenom su dobijale i monološki i dijaloški karakter.

Izvor: Ž.Popović, Srpska pozorišta, Beograd 2003

V. Kuprešanin, Repertoar prve pozorišne sezone u Beogradu, GMGB II, Beograd 1955.

[1]. Đumrkukana je pogođena u bombardovanju Beograda 1944. godine, a pri raščišćavanju grada 1945.je srušena.

[2]. Joakim Vujić  – otac srpskog pozorišta. Prvi je organizovao srpska pozorišta, pisao drame i posrbljavao strana dela.