U prvim danima vlasti napadačkih država, u poznu jesen 1915, Srbija je ostavljala utisak zemlje opustele i opustošene, bez života. Okupatori su procenjivali da se, na primer, u šabačkom okrugu nalazi samo oko 20 posto negdašnjih stanovnika.[1] Istina, ubrzo su „poput reke krenule mnogobrojne izbeglice nazad u zavičaj”,[2] što je donelo značajno popravljanje demografske slike, ali ne i njenu suštinsku promenu.

[…]

Statistički se odmah pokazalo biološko opadanje stanovništva, čemu su uzroci bili u lošim prehrambenim, higijenskim i zdravstvenim uslovima, ali prvenstveno u nesrazmeri broja muškaraca i žena, odnosno u ogromnom manjku mladih i sredovečnih muškaraca. Bila je to prirodna pojava neprirodno nastalih i neprirodno održavanih (interniranja, pogubljenja) odnosa brojčane nesrazmere između polova. U okrugu Beograd, gde je demografska struktura bila izrazito nepovoljna, mortalitet je stalno bio mnogo veći od nataliteta. Od 1. jula 1916. do 30. juna 1917, naspram 1.091 rođenog bilo je 1.866 umrlih, odnosno mesečni prosek je iznosio 91 rođen prema 156 umrlih, što je pokazivalo opadanje ukupnog broja stanovništva u toku godinu dana za 0,8 posto. Statistička služba Guvernmana je ovako objasnila uzroke: „Srazmerno visok broj smrtnih slučajeva se može objasniti time što najveći deo muškog stanovništva koje je ostalo u gradu čine ljudi u visokoj starosti ili mladež, dok se svi drugi, oni u godinama od 17 do 60, nalaze ili u srpskoj vojsci ili smo ih kao vojne obveznike internirali pa su izvan zemlje. Ovi koji su ostali u zemlji prirodno su manje otporni i lako su podložni bolestima.”[3] Ipak, bitnije objašnjenje je u tome što je u pitanju bio dubok socijalni poremećaj koji nije dozvoljavao zasnivanje porodice i prirodne pojedinačne veze, već i zbog iščezavanja većine članova nekoliko generacija.

Istina, u bogatijim poljoprivrednim krajevim, u kojima je plodnost zemlje omogućavala ono najosnovnije, srazmerno lako obezbeđivanje ishrane, kretanje je bilo protivrečno. U šabačkom okrugu je u 1916. bilo rođenih 2.200 a umrlih 2.748, da bi u 1917. došlo do protivrečnih kretanja. U januaru je rođenih bilo 154 i umrlih 142, u aprilu rođenih 361, umrlih 326, u maju rođenih 323, umrlih 317.[4] U valjevskom okrugu se odnos vremenom poboljšavao u korist nataliteta, ali je ipak mortalitet ostao veći. U maju 1917. bilo je novorođenih 208 a umrlih 210 lica.[5]

[…]

Srpsko društvo pod okupacijom je predstavljalo u demografskom pogledu jedan teško ranjen, upravo osakaćen organizam. I njegove vitalne funkcije i njegovo kolektivno-psihološko stanje bili su plod nedavnog i prebrzog iščezavanja svakog petog, štaviše, možda i svakog četvrtog pripadnika zajednice. Bilo je to umnogom neprirodno društvo. U njemu su tek malu grupu činili pripadnici generacija u najboljem starosnom dobu, broj muškaraca uopšte je bio veoma mali, dok su muškarci u punoj snazi predstavljali maltene retkost. Sve društvene grupe i ustanove, počev od porodice, bile su osetno ili teško oštećene, pojedine razbijene ili uništene. Odnosi između muškaraca i žena, bez kojih u mnogostrukom smislu i nema društva, bili su i izvitopereni i krajnje ugroženi jer je neprirodno nastala velika brojčana nesrazmera u korist žena. Za privređivanje, makar i ograničeno u okolnostima okupacije i rata, nije bilo ni dovoljno radne snage ni dovoljno obrazovanh i umnih. Kolektivnu psihologiju je opterećivalo i ono što je nedavno preživljeno i ono što je upravo pod okupacijom doživljavano, raspinjali su je tuga i briga.

Prilike su bile takve kakve je okupator mogao samo da poželi. Demografske pretpostavke su mu garantovale da je njegova vlast sigurna, da sve nužno mora biti mirno i u redu. Da nije osećao teškoće usled oskudice radne snage za privredno iskorišćavanje te porobljene zemlje, sve bi za njega bilo doista idealno. Bojao se srpske inteligencije a upravo je ona gotovo u potpunosti nestala; strahovao je od muškaraca u punoj životnoj snazi, a njih je bilo veoma malo. Upravljao je društvom koje je poglavito sačinjavala nejač, činilo se bez snage i mogućnosti da se odupre. Najveći broj tih žena, dece i staraca, kao i ono malo ljudi u snazi, morali su teško raditi da bi preživeli i udovoljili rekvizicionim zahtevima. Uostalom, pošto je raspolagao silom, mogao je činiti sve da stanovništvo i potpuno slomi. Ono je pak svojim radom moralo da izdržava preglomazan okupacioni aparat i daje značajan prilog ratnoj privredi okupatorskih država. Ionako već katastrofalnu lošu demografsku sliku je neprestano dalje kvario novim odvođenjima ljudi u internaciju, na mahove u masama, takođe i smrtnim kaznama, povremenim i ograničenim na pojedince i manje grupe, ali u jednom ili dva maha pretvorenim u masovna ubijanja. Žrtve njegovih represalija – hapšenja, interniranja i pogubljenja – bili su stanovnici svih uzrasta i oba pola. U južnim okruzima je smišljeno produbljivao i podsticao verske i nacionalne sukobe. Uz sve ovo je stvorio i doušnički sistem, koji je sistematično gurao ljude u moralnu pometnju.

Međutim, život u oba okupaciona područja je ipak protekao umnogom suprotno od onog što se moglo očekivati na osnovu demografskih preduslova, privrednih prilika i mera kojima su okupacione vlasti nastojale da predodrede tok događaja. U kolektivno-psihološkim osobitostima trenutka, ispod potštenosti, tuge i brige, krila se još jedna čvrsta sastavnica: stanovništvo se nadalo u još jedan ratni preokret. U stvari je postojala i kroz običnog čoveka se ispoljavala tradicija novije istorije državne nezavisnosti. Reč je o političko-moralnoj sastavnici. Ova sastavnica je uvek činjenica stvarnosti i činilac istorije.

Andrej Mitrović

Izvor: Mitrović 1988: Andrej Mitrović, „Opustela zemlja”, u: Ustaničke borbe u Srbiji: 1916–1918, Beograd: Srpska književna zadruga, 49, 56–57, 60–61.

[1] AS–Beograd, VGG, XX/410, Šabac 1916.

[2] HHStA–Wien, PA I, K. 974, izveštaj Nr 7976, Tješen 6. 01. 1916.

[3] AS–Beograd, VGG, XX/81, Beograd 11. 03. 1917.

[4] A. Mitrović, Prilog demografskim prilikama u okrugu Šabac, str. 85.

[5] AS–Beograd, VGG, XIV/241, ad res. Nr. 208/va–917.