Miloš Crnjanski je pisac lirskog senzibiliteta. Otuda je neobično što je autor samo jedne zbirke pjesama, znamenite Lirke Itake (1919), u kojoj je ponudio intelektualni i poetski odgovor na užas Prvog svjetskog rata, kao i na poslijeratni društveno-politički kontekst. Takav stvaralački angažman, naravno, samo je jedna od često isticanih dimenzija te pjesničke knjige, jer ona stupa u polemiku i sa predratnom, i sa poratnom epohom, ali i sa tradicijom u mnogo raznovrsnijim smjerovima.

Izvor: YOUTUBE

https://www.youtube.com/watch?v=-Jwv29bbEqU

Prve reakcije kritičara na Liriku Itake bile su uglavnom negativne. Zanimljivu kritiku pruža Sima Pandurović koji u Crnjanskom vidi darovitog pjesnika, a za samu zbirku kaže da je ,,u velikoj meri mešavina snažnog buntovnoh osećanja, zdravog akcenta, pretenciozne retorike, neuspelih novotarija, neukusnih šala, dobrih i slabih stihova“[1] Najveće zamjerke upućuju se na versifikaciju, dok se izostavljanje interpunkcije vidi kao ozbiljna i nedopustiva anomalija, odnosno, da kod Crnjankog nema ,,visoke ravnoteže duha i duboke etičke osnoveˮ.[2] Posmatrano iz današnjeg ugla ovakava ocjena djeluje pomalo čudno, ali istovremeno svjedoči da poezija Crnjanskog zaista donijela nešto novo, što je odudaralo od tadašnjeg čitalačkog horizonta očekivanja, o čemu govori i Novica Petković: ,,Poznato je da je ’Lirika Itake’ Miloša Crnjanskog, inače jedina njegova zbirka pesama, kada se 1919. pojavila,  izazvala šire nesporazume koji su nešto duže trajali. Ali oni nisu dolazili samo od kritičarskog ’konzervatizma’ nego i od pesnikovog ’prevratničkog’ programa, tako reći enkodiranog u njegovu liriku. Nesporazumi su, u suštini, bili sadržani već u samoj provokativnoj prirodi rane lirike Miloša Crnjanskog, pa se, uz malo cinizma, može reći da bez ispoljenih mana ’stare’ kritike ne bi bilo dovoljno vidljive ni vrline ’nove’ poezije.ˮ[3]

Petković se posebno osvreće na Branka Lazarevića, ocjenjujući da je ovaj kritičar na slikovit način dočarao šta je poenta Crnjanskog. Može se reći da je kod većine dominiralo, zapravo, nerazumijevanje poezije Crnjanskog. U reakciji samog pjesnika na stav koji je tadašnja kritika pokazala, prisutno je bilo ogorčenje. Odnos prema kritičarima vidi se i kasnije kroz njegove Komentare, gdje je otvoreno pokazao averziju prema kritičarima.

Uvijek kada se govori o poeziji Crnjanskog, tradicija čini veoma važan aspekt. Tu mislimo kako na književnu tradiciju, tako i na srpsku nacionalnu prošlost. Pojava Vidovdanskih pesama izazvala je burne reakcije, ukazujući na jedan neoficijelan način na dva važna događaja iz srpske istorije. Prvi se tiče istorijske bitke na Kosovu 1389. godine, a drugi je vezan za bližu prošlost i tiče se Sarajevskog atentata. Imajući u vidu tu činjenicu, ,,očekivalo bi se da te pesme u pravom smislu budu rodoljubive i da pompezno slave srpsku prošlost, raničku tradiciju i njen moralni smisaoˮ.[4] Nakon objavljivanja vjerovalo se da Vidovdanske pesme simbolizuju neku vrstu objedinjavanja ova dva događaja u jednu cjelinu gdje bi se vrednovale pozitivne osobine jednog naroda, i tako nastavile tragom rodoljubivih pjesnika, ali toga pijeteta ,,gotovo da i nemaˮ.[5]

Kako se razvijao pogled na tradiciju i svijet kod Crnjanskog analitički je opisano kod mnogih kritičara. Opšte je mišljenje da je kreativnost jedna od odlika Lirike Itake, te da se Crnjanski prilagođava tradicionalnoj pjesničkoj vrijednosti, ali istovremeno stvara i nove. S te strane, zanimljivo tumačenje dao je Zvonko Kovač naglašavajući specifičan spoj intelektualnog i sentimentalnog kod Crnjanskog. Kovač vidi moderno pjesništvo i Crnjanskog kao stub „modernističkog jezgraˮ[6] i odnos prema tradiciji posmatra na način da se ,,senzibilitet Crnjanskoga ostvaruje kroz sve aktuelne mogućnosti tradicije, pritom ne zapostavljajući viziju nove umjetnosti, pa i novoga čovjeka, uopće novoga društva, čiji su se obrisi tek naslućivaliˮ.[7] Crnjanski pravi paralelu između tradicionalnih vrijednosti i onih koje nadolaze, sve u cilju potrage za identiteom, naime njegovim redefinisanjem. Otuda je zanimljivo ukazati kako pjesnik, s jedne strane, problematizuju tradiciju kroz svojevrsnu citatnu polemiku, dok, s druge strane, afirmiše istovremeno afirmiše neke njene vrijednosti. Crnjanski potencira važnost i tradicionalnog i savremenog, problematizujući i jedno i drugo.

U pjesmi Spomen Principu stihovi

Balši , i Dušanu silnom, da umukne krik.

Slavi  i oklopnicima, nek umukne poj.

     O pravdi i pobedi svetoj nek umukne krik.

problematizuju opsesije koje su bile prisutne, na taj način potencirajući negativan odnos ne samo prema savremenim pjesnicima, nego i prema prethodnim generacijama a u cilju profilisanja novih.

Postavlja se pitanje šta je težnja Crnjanskog, da li različito sagledavanje istorijskih događaja i njihovo problematizovanje  treba da donese neku promjenu i kakvu? Poezija Crnjanskog može se tretirati kao traženje rješenja. Modifikujući tradicionalne postupke Crnjanski je stvarao nove pjesme, praveći krupan preporod u srpskoj poeziji. Ako sagledamo u cjelosti poeziju Miloša Crnjanskog, saglasni smo da sve teme kojima se bavi  autor dotiču se tradicionalnih shvatanja, bilo da se radi o parodiranju žanra, ili da su teme rat, ljubav ili smrt. Određene istorijske činjenice rekonstruišu se a da one pjesme koje naslovom upućuju na određeni žanr, u stvari vidimo određenu distancu na sami naslov.

U srpskoj književnosti je bilo prisutno glorifikovanje srednjovjekovne srpske carevine. Uzimajući period kada je Crnjanski pisao, uočava se da su njegovi stavovi bliski onima koje su imali dadaisti, koji su kritikovali  nacionalizam, rat i sve što je dovelo do rata. Odbacivali su pojam umjetnosti i forme, zalažući se za aktivizam. Analizirajući dadaiste uočavamo da je Crnjanski pisac evropskog načina razmišljanja. Crnjanski ima otpor prema onima koji su doveli da rata. Književnost, u to vrijeme, bila je puna rodoljubivih pjesama na bazi utopijskog i idealističkog duha.

Odnos Crnjanskog prema tradiciji predočen je iz različitih perspektiva. Kritika je saglasna da dolazi do pomjeranja slike stvarnosti i da je to pomjeranje pretočeno kroz poeziju. Neprihvatanje novih tendencija u srpskoj poeziji može da se tumači kao neprihvatanje stvarnosti. Novica Petković zaključuje da u poeziji Miloša Crnjanskog dolazi do „izvrtanja po suprotnosti povezanih slikaˮ[8] i ističe grotesku kao jedan od glavnih postupaka.

Crnjanski ne teži nekoj jednostavnoj poetskoj subverziji kada problematizuje, na primjer,  vladajući pogled na srpsko srednjovjekovlje, ili na tradiciju rodoljubivog pjesništva, već se obračunava s anahronostima i zabludama na raznim nivoima, tragajući za poetskim invencijama, novim poetikama

PIŠE: Jovan Krušić, profesor srpskog jezika i književnosti

[1] Sima Pandrurović, Naša najnovija lirika, Misao, 1919/1920, Beograd, http://www.mcrnjanski.rs/index.php?str=kritika.php&sir=sira&lang=lat&od=1919&do=1923, str. 391. (30. 8. 2015)

[2] Isto, str. 393.

[3] Novica Petković, Lirika Miloša Crnjanskog u: Ogledi o srpskim pesnicima, Beograd 1999, str. 67.

[4] Petar Pijanović, Poetika i ideologija Vidovdanskih pesama Miloša Crnjanskog u Miloš Crnjanski: Poezija i komentari, Dragan Hamović (ur.), zbornik radova,Institut za književnost i umetnost, Filološki fakultet univerziteta u Beogradu, Matica srpska, Beograd–Novi Sad, 2014, str. 113.

[5] Isto, str. 113.

[6] Zvonko Kovač, Poetika Miloša Crnjanskog, JP Službeni glasnik, 2012, str. 145.

[7] Isto, str. 145.

[8] Isto, str. 92.