Kada je nastupilo državno jedinstvo tokom dvadesetog veka, bilo je potrebno udružiti se i u jeziku. Zato je od srpskog, kako je nazivan jezik do kraja Prvog svetskog rata, nastao srpskohrvatski jezik (na početku Kraljevine SHS zvao se i srpsko-hrvatsko-slovenački). Skup lingvista i književnika u Novom Sadu održan je 8, 9. i 10. decembra 1954. Na tom skupu se u 10 tačaka odlučilo o bitnim pitanjima u vezi sa srpskim jezikom i jedinstvom kome se težilo (u daljem tekstu Dogovor). Ono što je najvažnije proisteklo nakon tog Dogovora bio je zajednički rečnik Matice srpske i Matice hrvatske. Neki od potpisnika Dogovora su: Ivo Andrić, Aleksandar Belić, Živojin Boškov, Miloš Đurić, Miloš Moskovljević, Miloš Hadžić, Josip Ham, Mate Hraste, Ljudevit Jonke i dr.

U razgovoru sa dr Prvoslavom Radićem, redovnim profesorom na Katedri za srpski jezik sa južnoslovenskim jezicima Filološkog fakulteta u Beogradu, osvetlićemo neke bitne detalje Novosadskog dogovora, ali ćemo ukazati i na ono što mu je prethodilo, odnosno sledilo.

Prva tačka Dogovora kaže: „Narodni jezik Srba, Hrvata i Crnogoraca jedan je jezik. Stoga je i književni jezik koji se razvio na njegovoj osnovi oko dva glavna središta, Beograda i Zagreba, jedinstven, sa dva izgovora, ijekavskim i ekavskim.” Da li su naši naučnici, potpisnici Dogovora, mogli u tom trenutku da pretpostave da će se na osnovu ove podeljenosti ekavice sa centrom u Beogradu i ijekavice sa centrom u Zagrebu podeliti kasnije i sam jezik, odnosno da će nastati svi problemi sa kojima se mi danas susrećemo?

– Većina potpisnika tzv. Novosadskog dogovora sa srpske strane (pretpostavljam da na njih mislite pod ovim „naši”) svakako je naslućivala posledice ovakvog jednog „dogovora”, koji je zapravo bio samo nastavak težnje da se iz srpskog književnog jezika, koji su Hrvati prihvatili početkom XIX stoleća, jasno i zvanično u SFR Jugoslaviji izmodeluje hrvatski, i to s ijekavicom kao hrvatskim reprezentantom. (Uostalom, upitajmo se zašto je I. Andrić mnogo pre toga prešao na ekavicu.) No, totalitarna jugoslovenska vlast, na čijem čelu je, ne zaboravimo, bio hrvatski komunista i austrijski kaplar iz Prvog svetskog rata, Srbima je vezivala ruke. Iz nastupa nekih od njih na samom zasedanju (npr. M. Moskovljevića) jasno je da se na srpskoj strani znalo za pozadinu ovog Dogovora, ali da je politički milje po nju bio krajnje nepovoljan. O tome svedoči i snažna inicijativa, na mahove i svojevrsna agresivnost hrvatskih učesnika tokom zasedanja, koja je dobar pokazatelj nepovoljnog položaja Srbije, ali i srpskog naroda u celini, u Brozovoj Jugoslaviji nakon Drugog svetskog rata. (Pustimo buduće istoričare da ocenjuju je li to bilo oslobođenje Srbije ili nešto drugo.) Otuda i nesvakidašnja hrabrost sastavljača Dogovora da kajkavski ekavski (dakle po jeziku slovenački) Zagreb, koji je u XIX stoleću uvezao srpsku ijekavicu kao deo Karadžićevog književnojezičkog modela, uzme za predstavnika književnojezičke ijekavice kod Hrvata. Zagreb je ovime pokušao i da svoj jezički i kulturni (* politički) uticaj proširi na Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru, za šta ne možemo reći da u potonje vreme, npr. u vreme raspada SFRJ, to neće davati rezultate. Uostalom, standardizacijski model predstavljen latinicom i ijekavicom, ovog puta pod nazivom „bosanski jezik”, nameće se danas ne samo muslimanima iz Raške, već sve više i tamošnjim Srbima. (U tom smislu nam je na zapadu R. Srpska po mnogo čemu ostala svetla tačka.) No, ne bismo smeli tvrditi ni da se srpski jezik ovakvim procesima „podelio”, a naročito ne da je ijekavica, kao najtipičnije obeležje srpskog jezika, Novosadskim dogovorom postala hrvatska. (Podsećam uzgred na jednu nelogičnost u tekstu Dogovora, možda neku vrstu namerne greške, ako ne i diverzije, kojom je ekavica doslovno dodeljena Zagrebu, a ijekavica Beogradu!) Srpski jezik je, naravno, ostao da živi kao osoben južnoslovenski dijasistem, razuđujući i nadalje svoju književnojezičku normu u različitim nacionalnim i kulturnim centrima (počev od Zagreba), što je ova tačka Dogovora i najavljivala. Zbog toga ona kvalifikacija o „jedinstvenom” jeziku iz ovog dela teksta nije ni tada odgovarala istini. Po svemu sudeći, srpski jezik će i dalje opstajati, svakako i nezavisno od sudbine srpskog naroda, koliko god to paradoksalno zvučalo.

Nakon Dogovora je započet rad na Rečniku srpskohrvatskog književnog jezika u saradnji dveju matica – Matice srpske i Matice hrvatske. Valja prokomentarisati ovaj termin „srpskohrvatski”. Osim ovog rečnika, treba skrenuti pažnju da još jedan rečnik nosi taj naziv u svom naslovu, a to je Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. Kada je rad na njemu predlagan, još krajem 19. veka, predlagan je za jezik pod nazivom „srpski”, ali kad je izašao 1959. godine, nakon Dogovora, nosio je u sebi naziv jezika „srpskohrvatski”. S obzirom na to da se na njemu i dalje radi, da je poslednji tom objavljen 2018. godine, kakav je Vaš stav prema tome što i dalje stoji isti naziv jezika – srpskohrvatski?

– Da ovaj Dogovor na hrvatskoj strani neće dugo potrajati, pokazala je i činjenica da su se Hrvati posle trećeg izdatog toma povukli iz poslova izrade zajedničkog rečnika „srpskohrvatskog” književnog jezika. (Neki od srpskih učesnika takođe su napustili rad na Rečniku.) Tako je Matica srpska, koja je navodno i inicirala izradu ovog rečnika, od 1967. do 1976. god. ćirilicom i ekavicom izdala svih šest tomova pod ovim nazivom. Što se tiče lingvonima „srpskohrvatski” (/„hrvatskosrpski”), on nije nastao na Dogovoru (na kome se zapravo u t. 2 tražila obavezna upotreba oba nacionalna imena u nazivu jezika, što je ostavljalo prostora i za neka druga rešenja), već se javljao i u pređašnjem stoleću, no najpre u kontekstu ilirske ideje u čijoj je pozadini stajala germanska filologija i politika Austrijske carevine. Na drugoj strani, prihvatanje ovog termina kod Srba verovatno se smatralo neophodnom žrtvom koja se morala podneti jer se glavni deo srpske elite zalagao za ideju jugoslovenstva, kao svojevrsni nastavak ilirske političke ideje. Ipak, sve do Dogovora termin srpski jezik u zvaničnoj upotrebi nije bio izopšten. M. Stevanović je upravo tokom zasedanja u Novom Sadu trpeo kritike od hrvatskih kolega zbog svoje gramatike iz 1946. god. (autorstvo sa R. Aleksićem), koja je u naslovu imala „srpski jezik”. I to govori u prilog tome da je ovaj Dogovor, zapravo, bio iznuđen od Srba, ali je zanimljivo da i takav kakav je bio nije zadovoljio hrvatske ambicije. U Hrvata se termin „hrvatskosrpski” zadržao mnogo kraće nego u Srba „ srpskohrvatski”.

Drugo je i nešto složenije pitanje to što Srbi još nisu potpuno izašli iz pređašnjih vremena i što se glavnina njihove filološke elite danas zalaže za nastavak izlaženja Akademijinog rečnika pod nazivom „srpskohrvatski”. (Nažalost, ovakvo stanje stvari se ne očitava samo u nazivu Rečnika.) Ne želim reći da Hrvati i danas imaju načina da utiču na ovaj izdavački poduhvat, ali da su se u prošlosti time pomno bavili i da su od samog začinjanja ove ideje u Srba bili zainteresovani da učestvuju u profilisanju ovog rečnika, – računajući tu i „pomoć” u određivanju njegovog naziva – to nije sporno. Uostalom, zapitajmo se samo zašto je od ideje o izdavanju Akademijinog rečnika do pojave njegovog prvog toma prošlo gotovo čitavo stoleće, što sve ne zrači optimizmom ni kada je u pitanju dalja sudbina ovog rečnika. Na još jedan detalj treba skrenuti pažnju: Dokle god u Hrvata postoji termin „hrvatski”, a u Srba „srpskohrvatski”, potvrđuje se jedna od hrvatskih filoloških teza – da je srpski tek deo hrvatskog jezičkog korpusa. Od toga nisu daleko ni oni ekstremno srbofobični stavovi A. Starčevića (XIX st.) o nepostojanju srpskog naroda i srpskog jezika.

Stiče se utisak da naši vodeći naučnici prošlog veka nisu pravili razliku između termina „srpski” i termina „hrvatski”. Milka Ivić piše: „Srbi su se (…) priklonili nazivu srpskohrvatski, s jedne strane da bi se približili Hrvatima, a s druge strane da bi upozorili na neospornu naučnu istinu: u pitanju je isti, vukovski književni jezik, pa zvali ga mi srpski ili hrvatski.” Da li je ovakvo bilo gledište kako naših, tako i hrvatskih lingvista i kada je Novosadski dogovor bio potpisan, ili se iza tog jezičkog jedinstva skrivala samo politika Jugoslavije?

– Najpre, u prošlome stoleću nije bilo društvenopolitički podobno, naročito u Brozovoj Jugoslaviji, praviti razliku između lingvističkih pojmova „srpski” i „hrvatski”. (To je oštro odstupanje od učenja V. Karadžića, koji je na planu narodnih govora tu razliku jasno pravio, videći srpski jezik kao tzv. štokavsko narečje, a hrvatski kao čakavsko.) Zato su srbijanski đaci u Brozovoj Jugoslaviji dobijali jedinice ako bi svoj jezik nesmotreno nazvali „srpskim”, a njihovi nastavnici su uz etnonim Hrvati za svaki slučaj gotovo redovno dometali odredbu „naša braća”. Srpski problem je u tome što su Srbi stvarajući kroz Prvi svetski rat jugoslovensku monarhiju potcenili težinu hrvatskih nacionalnih apetita i njihovu težnju za sopstvenom nacionalnom revitalizacijom upravo kroz korišćenje srpskih etničkih i kulturnih resursa. A upravo je ta hrvatska agenda, budući bazirana na katoličanstvu, imala široku podršku i Zapada, na čelu s Vatikanom, i komunističkog pokreta, koliko god to izgledalo paradoksalno. Tako je gotovo čitavo prošlo stoleće kod Srba bilo u znaku jugoslovenske, posebno titoističke ideologije, čiju je cenu najpre platio srpski jezik, upravo kroz marginalizovanje toga šta je „srpski”, a šta „hrvatski”. (Još hrvatski filolog V. Jagić, zalažući se navodno za jezičko jedinstvo, piše neka se jezik na istoku zove srpski, a na zapadu hrvatski.) Zapravo, bilo bi jako korisno objektivno istražiti jugoslovenski filološki period, ali je to još uvek nerealno očekivati od Srba dok u njih i dan-danas ima redakcija filoloških časopisa čijim je urednicima blizak termin srpskohrvatski, čiji urednici intervenišu u delovima autorovog teksta u kojima se piše o ideološkoj pozadini tadašnje filologije, ili jednostavno takve priloge odbijaju bez obrazloženja i autorovog uvida u recenziju. Zato, ako žele da nastave na stabilnim filološkim osnovama, Srbi će se morati vratiti svojim klasicima, pre svega Karadžiću i njegovim neposrednim sledbenicima. Biće lakše kada među Srbima bude bilo opštepoznato, pa i opšteprihvaćeno (i kada to uđe i u njihove gramatike), da se svojom reformom Karadžić nije želeo približiti Hrvatima koliko svojima (pre svega Srbima katolicima), kada se bude otvoreno isticalo da je lingvonim „srpskohrvatski” nespojiv s Karadžićevim učenjem i, štaviše, njemu suprotstavljen, kada se termin „srpski narodni jezik” u srbističkoj nauci bude odnosio na sveukupnost tzv. štokavice, itd.

Novosadski dogovor bio je, tako, tek izraz lažnog srpsko-hrvatskog političkog jedinstva i nacionalne ravnopravnosti, što simbolički najbolje predstavlja činjenica da je originalni tekst Dogovora, koji propagira ravnopravnost ćirilice i latinice (t. 3), otkucan latinicom. (Zanimljivo je da je jedan drugi „dogovor”, koji su Srbi i „ilirci” stvorili u Beču, 1850. god., takođe ispisan latinicom.) Iza odluka Dogovora krilo se nešto sasvim suprotno, težnja da se iz srpske lingvističke baze počne izdvajati hrvatski književni jezik u svom zvaničnom imenovanju. Zato hrvatski filolog LJ. Jonke već 1955/56. god., braneći navodno Dogovor, piše o „jeziku hrvatske” i „jeziku srpske” književnosti, te „prirodnom pravu književnog jezika” itd. (Doduše, tako nešto je jugoslovenska komunistička klika obećala sprovesti već tokom rata, ali se verovatno zbog snage srpskog elementa u Hrvatskoj od toga bilo odustalo.) To će biti i jedna od glavnih naznaka budućih političkih sporova, što će se napokon završiti raspadom Brozove Jugoslavije, za koju se ne može reći da njena vrhuška nije znala za izvesnost toga kraha, a možda se ne može reći ni da ga nije planirala. Zato, upravo nakon raspada SFRJ, Pavle Ivić, najveći srpski lingvista druge polovine HH stoleća, čiji je rad u osnovi ostao na liniji kontinuiteta s karadžićevskom filološkom paradigmom, potcrtaće da je srpski književni jezik po svom poreklu zaista srpski, dok hrvatski po većini svojih karakteristika nije u vezi ni s hrvatskim dijalektima ni sa starijom hrvatskom književnom tradicijom. Mislim da ovu Ivićevu poruku nije tako teško razumeti.

PRIREDILA: Jelena Lukić, Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu