Narodni muzej Zaječar, je osnovan  1951. godine, odlukom Gradskog narodnog odbora opštine Zaječar. Zgrada u kojoj se nalazi sagrađena je 1927. godine i pripadala je Vojnoj ustanovi za projektovanje puteva. Sadašnja izložbena postavka otvorena je 2010. godine. Radeći na ovoj postavci, stručni tim muzeja stavio je naglasak na kulturna blaga koja „zaječarski muzej izdvaja od drugih muzeja u Srbiji”.¹  Kao ustanova kompleksnog tipa, muzej ima više stručnih odeljenja. U njegovom sklopu nalaze se i Radul begov konak, Turska vodenica, Zadužbina Nikole Pašića i arheološko nazalište Feliks Romulijana.

Arheološka postavka

Uzbudljiv susret sa originalima

Najveće dragocenosti  u postavci muzeja potiču s Feliks Romulijane i izložene su u posebnoj galeriji. U prostoru koji izvanredno dočarava ambijent palate posetioci se susreću sa originalnim delima koja i posle sedamnaest vekova snažno zrače lepotom: mozaikom Dionis na gozbi, Lavirintom, Venatorima…  Jedan od najimpresivnijih nalaza sa Romulijane – glava cara Galerija od skupocenog egipatskog porfira – zauzima počasno mesto u zbirci.

U odvojenom izložbenom prostoru arheološkog odeljenja predstavljen je istorijat istraživanja Romulijane sa maketama koje detaljno prikazuju izvorni izgled palate i kompleks na bregu Magura. U vitrinama su izloženi i predmeti koji govore o običnom, svakodnevnom životu carske palate. Postavku upotpunjuje numizmatička zbirka u kojoj se nalazi novac otkriven na Romulijani, kao i vitrine u kojima su izloženi vredni arhološki nalazi sa drugih lokaliteta od praistorije do srednjeg veka.

Istorijska postavka

Priče o upečatljivim ličnostima i događajima

Odeljenje istorije priredilo je nesvakidašnju izložbenu postavku koja naglasak stavlja na istaknute ličnosti koje su „svojim radom i delom prevazišli lokalne okvire, poput Nikole Pašića, Đorđa Genčića, Antonija Antića…”²  Timočka krajina dala je čitavu plejadu političara koji su snažno i trajno obeležili istoriju moderne Srbije. Prostor u izložbenoj postavci je, takođe, posvećen ključnim istorijskim događajama. Na borbu za oslobođenje od Turaka, između ostalog, podseća bogata kolekcija jatagana, kubura i puški, Timočka buna predstavljena je originalnim dokumentima, ilustracijama, fotografijama… Posebno mesto pripalo je dinamičnoj privrednoj istoriji grada.

„Od sredine 90-ih godina, Zaječar je počeo aktivno da radi na vraćanju zapostaljenog i zaboravljenog Pašića u srpsku nacionalnu svest. Sakupljena je izuzetno vredna zbirka njegovih fotografija, rukopisa, ličnih predmeta i poklona koje je dobijao kao predsednik vlade.”³  Deo kolekcije posvećene Nikoli Pašiću izložen je u muzeju, a deo se može videti u posebnom izložbenom prostoru Zadužbine. 

Etnološka postavka

Rascvetala ruža „etno” vetrova

Područje istočne Srbije je etnički raznoliko i zato je „jedno od najinteresantnijih na Balkanu. Uža okolina Zaječara prostor je susretanja raznorodnih etničkih grupa koje se od ove tačke pružaju na različite strane sveta…”⁴ Na prostoru od tridesetak kilometara u prečniku žive Torlaci, Macaci, Izvorci, Kosovci, Vlasi Ungurjani, Vlasi Carani, te dve grupe Cigana – Turski Cigani kovači i Vlaški Cigani koritari. Ovo etničko šarenilo počelo je da se oblikuje u osmansko doba, kada su u talasima pristizali doseljenici sa  Stare planine, iz doline Južne Morave i Vardara, iz srednje Bugarske, sa Kosova, iz Banata i Vlaške nizije.

Sve etničke grupe predstavljene su u izložbenoj postavci živopisnih i originalnh narodnih nošnji. Kroz stare fotografije i zbirku predmeta koji su se koristili u svakodenvom životu dočaran je život naroda ovog kraja. Etnološka zbirka muzeja u Zaječaru je jedna od većih u Srbiji: „Po broju predmeta i njihovoj lepoti posebno se mogu istaći kolecije preslica, nakita, pojaseva, čarapa, rukavica i kecelja.”⁵ Građanska nošnja i uspomene na varoške običaje predstavljene su u posebnoj izložbenoj celini nazvanoj „Život Zaječara u 19. i 20. veku.”

Postavka istorije umetnosti

Jugoslovenska, srpska i zavičajna zbirka 

Postavka istorija 20. vek

Odeljenje Istorije umetnosti od 70-ih godina prošlog veka „prikuplja na samo dela jugoslovenskih odnosno srpskih stvaralaca, aktera savremenih kretanja u likovnoj i primenjenoj umetnosti, već posebnu pažnju pridaje delima zavičajnih umetnika…”⁶ U zavičajnoj zbirci bogatstvom se izdvajaju radovi Dušana Adamovića, profesora crtanja u gradskoj Gimnaziji, kao i dela ruskog emigranta Anatolija Bajeva. Značajno mesto zauzimaju i radovi grnčara Velimira Đorđevića, Krstomira Milovanovića, slikara i scenografa zaječarskog pozorišta, Grigorija Sarkisa –Beka, takođe ruskog emigranta, Velizara Srbljanovića i drugih.

Muzej poseduje veoma vrednu i obimnu zbirku jugoslovenskih i srpskih likovnih stvaralaca, kao i manju kolekciju ikona i kopija fresaka iz Bogorodičine crkve u Donjoj Kamenici.