Gusle su kroz decenije i vekove srpske čamotinje u ropstvu očuvale uspomenu na srpske prvake i junake iz vremena uređenosti i moći srpske države podstičući na stvaralaštvo. Uz zvuke gusala sročeno je i ispevano na desetine i stotine pesama, po sadržajnosti i lepoti nezabeleženih nigde više u svetskoj usmenoj književnosti. Svaki pojedinačni i grupni otpor zulumu – uz gusle je opevan.

U isto vreme u manastirima je čuvana, da se ne ugasi, srpska pismenost razvijena u doba Nemanjića. U manastirima su prepisivane stare knjige. U Mileševi su, prvi put u porobljenoj Srbiji – i odštampane!

Polovinom XVI veka manastir Mileševa je raspolagao veoma uređenim poljoprivrednim gazdinstvom. Za prodatu stoku u Veneciji monasi iz Mileševe kupili su 1543. godine štamparske prese i slova. Poznata su imena igumana mileševskog Danila i jeromonahâ Nikonora i Save. Monasi su iz Mileševe u Veneciju otputovali da nauče štamparsku veštinu. U povratku su na šestoro konja natovarili štampariju, koju su strogo krišom, putujući noću kroz bespuća, doterali u Mileševu. Štamparija je smeštena i montirana u pripremljenim skrivnicama u potkupolnom prostoru spoljne priprate. Tu su, od 1544. do 1557. godine – koliko je u Mileševi štamparija opstala, odštampani Psaltir, Molitvenik, Trebnik i druge knjige za crkvene potrebe. Što je osobno važno, kaluđeri obučeni u štamparskom poslu i u Mileševi započeti rad nastavili su kasnije u manastiru Rujnu, u Mrkšinoj crkvi i dalje po Srbiji.

Mileševska štamparija, kako piše znameniti istraživač prošlosti Srednjeg Polimlja Vukoman Šalipurović, jeste značajna kulturna tekovina srpskog naroda u srednjem veku. Ona je dokaz da je naš narod, kada god su za to postojali uslovi, radio na knjizi i pisanoj reči. U srednjovekovno doba, bez slobode, bez države koja pomaže narodnu kulturu i prosvećenost, srpski narod našao je snage i volje da se oda pregalačkom radu na knjizi. Tu tradiciju prenele su rukopisne knjige, teško i mučno stvarane, kao i sve knjige do tog vremena u manastiru Mileševa. Ovo je sasvim razumljivo jer je Mileševa bila najznamenitiji manastir u Srednjem Polimlju, kao i u ondašnjoj Dabrobosanskoj mitropoliji.

Izvor: Manastir Mileševa [ur. Gradimir Stanić], Uprava manastira Mileševe, Prijepolje, 2012, str. 56–57.