Manastir u naselju Banja Pribojska, 29 km severozapadno od Nove Varoši, kraj puta za Priboj. Posvećen je Sv. Nikoli Dabarskom. Nije poznato kada je osnovan, ali je postojao u XII v. u Studeničkom tipiku iz 1207. Do 1215. zabeleženo je da je u izboru studeničkog igumana učestvovao starešina Manastira Sv. Nikole Dabarskog, što na svoj način govori o visokom ugledu ovog kultnog objekta. Od 1219. manastir je sedište Dabarske a zatim Dabrobosanske episkopije, koju je osnovao Sv. Sava. Današnju Crkvu Sv. Nikole, koja je najznačajniji objekat u manastirskom kompleksu, podigao je pre 1329. kralj Stefan Dečanski, uz pomoć dabarskog episkopa Nikole III. U nauci je još ostalo nerazjašnjeno ko je ktitor prvobitne crkve. Od obnove pa do pada srpske države manastir je uživao veliki ugled. To se može zaključiti i po tome što su se u hramu i oko njega sahranjivali članovi porodica najistaknutijih oblasnih gospodara iz vremena vladavine cara Dušana i cara Uroša. Nadgrobni spomenici sa natpisima koji obeležavaju grobove uglednih pokojnika svedoče o tome da je crkva jedno vreme bila mauzolej moćne vlasteoske porodice Vojnovića.

Kao i mnogi drugi srpski manastiri, Banja je stradala od Turaka posle njihovog osvajanja srpske i bosanske države 1459. i 1463. Opsežna obnova manastira izvršena je oko 1570. za vreme patrijarha Makarija Sokolovića. Posle Velike seobe Srba (1690) manastir je zapusteo. Tada su, pred napuštanje manastira, monasi zakopali manastirsku riznicu, koja je otkrivena 1974. kao jedan od najdragocenijih nalaza ove vrste u Srbiji. Sledeća manastirska obnova bila je 1853. Manastir je zatim 1875. spaljen i napušten da bi 1902. bio poslednji put opsežno obnovljen.

Današnji manastirski kompleks sastoji se od: Crkve Sv. Nikole, kao glavne građevine, Crkve Sv. uspenja, koja je dozidana uz glavni hram, i temelja Crkve Sv. Ilije, kao i ostataka kule nad jugozapadnim ulazom. Manastirski kompleks je zatvarao obiman kameni zid, koji je delimično očuvan. Crkva Sv. Nikole ima osnovu u obliku upisanog krsta sa trostranom oltarskom apsidom na istočnoj i pravougaonom pripratom na zapadnoj strani. U hram se ulazi kroz otvoren trem na četiri stupca. Konstruktivni sklop hrama čine dve kupole koje nadvišavaju središnji prostor naosa i priprate. Građevinsku celinu sa Crkvom Sv. Nikole čini jednobrodni i poluobličastim svodom zasvedeni Hram Sv. uspenja, dozidan uz južnu stranu.

Umetnički inventar ovog spomenika čine freske u dva sloja. Prvi je nastao za vreme obnove oko 1229, a drugi oko 1570. Nedovoljno izučen stariji živopis, dobrim delom skriven ispod mlađeg sloja, predstavlja onaj deo srpskog slikarskog nasleđa koje je nastalo napuštanjem klasicizma zrele renesanse Paleologa i prihvatanjem živog i izražajnog umetničkog toka, koji, iako provincijskog porekla, nije izgubio obeležja reprezentativne umetnosti. Mlađe freske, koje prekrivaju sve zidove priprate i veći deo naosa, rad su slikara nepoznatih po imenu, koji su pripadali pećkoj slikarskoj radionici. Tematski zanimljive i značajne za istoriju srpskog naroda i crkve, i starije i mlađe freske svrstavaju se u vredna dela stare srpske umetnosti. Predstave Stefana Dečanskog, mladog kralja Dušana, kralja Milutina, zatim novih ktitora, patrijarha Makarija i Antonija i mitropolita Dionisija Sokolovića, čine dragocenu galeriju portreta istorijskih ličnosti.

IZVOR: Kulturna riznica Srbije [sastavio i uredio Jovan Janićijević], 3. izdanje, IDEA, Beograd, str. 419‒420.