„Svi mi umiremo samo jednom, a veliki ljudi po dva puta: prvi put kada ih nestane sa zemlje, a drugi put kad propadne njihova zadužbina“

Ivo Andrić

Da li Vam je ikada palo napamet ko nam je ostavio Hotel Bristol, zgradu Beogradske zadruge i veći deo izgleda Savamale koju danas znamo?

Sl. 1. Zgrada Beogradske zadruge, oko 1910, u Karađorđevoj ulici, Beograd

Zadužbinarstvo u Srbiji razvija se najviše tokom 19. veka do tada je bilo u okrilju crkve i vladajućih dinastija međutim za vreme Kneževine i Kraljevine Srbije osnivači zadužbina bili su najčešće bogati ljudi skromnog obrazovanja ali izraženog nacionalnog osećaja, i velike ljubavi prema svom narodu, poreklu, istoriji i kulturi. Posebnu pažnju i poštovanje imali su prema prosveti i nauci u čiji su razvoj najviše ulagali.

Među velikim srpskim zadužbinarima bio je Luka Ćelović. Rođen je u Pridvorici nedaleko od Trebinja. Njegovi preci iz Risna u Crnoj Gori ratovali su u 16. i 17. veku protiv Turaka na strani Mlečana (Mletačka Republika sa sedištem u Veneciji). Posle završenog četvrtog razreda osnovne škole u Brčkom došao je 1872. godine u Beograd, gde  ga je tadašnji arhimandrit i rođak Nićifor Dučić zaposlio kao šegrta u jednoj galanterijsko-pomodnoj radnji. Turbolentno vreme u kojem je živeo, a presudno za Srbiju koja se bori za svoju nezavisnost i oslobođenje od Turaka odvelo je mladog Luku u rat, i to kao dobrovoljca. Srbija je 1878. godine dobila nezavisnost, a on se okreće drugoj borbi, borbi za život. Počeo je u magazadžijskoj radnji kod čuvene braće Krsmanović koja se zvala „Braća Krsmanović i Paranos“, već 1880. godine postaje i sam gazda radnje u ulici Kraljevića Marka. Pred kraj 19. veka na tom prostoru je podigao svoju kuću, dvospratnicu, u kojoj je živeo do kraja svog života.

Sl. 2. Ul. Kraljevića Marka 1

Njegove zasluge i doprinos Beogradu neizmerno su velike. Učestvovao je u uređenju i modernizaciji prostora Savamale i izgradnji Beogradske zadruge, jedne od najlepših u Beogradu, (danas kolokvijalno poznata kao zgrada Geozavoda), sagradio je i današnji hotel Bristol sa stanovima i dućanima. Na potezu Karađorđeve ulice ka Železničkoj stanici podigao je veliki, lep park po ugledu na evropske. U zapisima starih Beograđana opisan je kao „stariji i usamljeni gospodin koji svakog jutra šeta parkom, obilazeći ga i nadgledajući baštovana kako neguje ukrasno rastinje doneto iz raznih zemalja. Dečaci su trčali da ga pozdrave i priđu mu ruci“, što je usamljenog Luku posebno činilo srećnim jer decu nije imao. Iako je na tom prostoru mogao da podigne još niz zgrada i radnji i tako utrostruči svoje bogatstvo on je ipak Beograđanima poklonio park kakav, nažalost, više ne postoji.

Koji je put bio Luke Ćelovića?

Sl. 3 Luka Ćelović Trebinjac (1854-1929)

Magazadžijski posao pratili su problemi kretanja cena na svetskim berzama i zavisnost od ponuda Amerike, Rusije, Francuske, Mađarske. Često je u tom poslu Ćelović bio na ivici propasti ali je ipak uspevao da se izbavi iz finanskijskih problema. Njegova magaza bila je u blizini čuvenog Malog pijaca koji se nekada nalazio između sadašnjih zgrada Beogradske zadruge i hotela „Bristol“, i jednim delom na nekadašnjem Svetonikoljskom trgu. U ovom delu grada nalazila su se dva hana Paranosov i Kovačev han, i Mali pijac. Najvažniji stanovnici hanova bili upravo trgovci, putnici i sarafi (ljudi koji su menjali novac), dok je Mali pijac bio centar bosanske trgovine jer je tu dospevao drum kojim se stizalo iz Bosne, a prodavale su se ovde sve vrste pasulja i žita, suva šljiva, pekmez i sitna koža. Pre uvođenja železnice roba se magazadžijama donosila u Beograd na volovskim kolima  sa velike udaljenosti. Železnica je olakšala promet ali i povećala konkuretnost starim i poznatim trgovcima. Luki je posao počeo da opada ali sudbina je sad odigrala svoju ulogu. Posle smrti Riste Paranosa vlasnika pomenutog beogradskog hana, trgovinu je nastavio njegov sin Sima u Italiji, a posao u Beogradu ostavio je da vodi Luka Ćelović. Simi u inostranstvu nije išla trgovina, zapao je u velike gubitke i ubrzo umro. Njegov mlađi brat Rista nije bio poslovan čovek i za svo to vreme uspeo je jedino da sačuva nasleđeno zemljište koje je nakon Prvog svetskog rata skupo prodao Luki Ćeloviću.

Nadaleko čuveno Lukino bogatstvo zapravo nije proisteklo iz magazadžiluka već iz akcija Beogradske zadruge koje je kupovao gde god su bile ponuđene, a koje su vremenom dostigle veliku vrednost. Zadruga je osnovana kao mali novčani zavod za štednju i kredit na udele sa nedeljnim uplaćivanjem od jednog dinara po udelu. Jedva pismeni Luka uspeo je da vremenom, zahvaljujući velikom broju akcija Zadruge postane prvo član, a potom i njen predsednik 1897. godine. Pronicljiviji od drugih procenio je da će Zadruga duže trajati od ostalih kreditnih zavoda i da će se razvijati. Veliki broj akcija Zadruga je imala kod Narodne banke. Iz tog razloga je Luka Ćelović, od strane zbora akcionara, izabran za člana uprave Narodne banke u kojoj je i sam posedovao akcije. Potom je zadruginu imovinu preneo u Marsej u Francuskoj kada je i Narodna banka svoju, i tako sačuvao imovinu Zadruge.

Među Lukinim bliskim prijateljima bili su čuveni profesori Velike škole i srpski intelektualci. Godine 1911. napisao je svoj prvi testament i ostavio upravo Univerzitetu u zadatak da daje stalne nagrade za dobro izrađene radove iz tehnike i drugih nauka. Napisao je pismo o ustanovljenju Zadužbine za prosvetne svrhe Univerziteta 1926. godine i položio je odmah 1 000 000 dinara u 7 % obveznicama o čemu je objavljen kraljev ukaz. Naredne 1927. godine osnovao je fond Luka Ćelović kod pevačkog akademskog društva „Obilić“. Njegova nepokretna imovina u Beogradu obuhvatala je šest palata s placevima i parkom nalazila se u sledećim ulicama: Javorskoj 7, Kraljevića Marka 1, Zagrebačkoj i Gavrila Principa 16, Karađorđeva 65 i Andrićev venac 2. Posle njegove smrti, a prema testamentu sav prihod njegove Zadužbine stavljen je na raspolaganje Beogradskom univerzitetu. Nije mao porodicu.

Literatura:

1. M.Sofronijević, Darivali su svome otečestvu, Beograd 1995

2. G.Gordić, Zadužbine i zadužbinarstvo u tradiciji srspkog naroda, Beograd 2010.

Foto-izvor:

1. G.Gordić, Zadužbine i zadužbinarstvo u tradiciji srspkog naroda, Beograd 2010;

2. D.Đ.Zamolo, Graditelji Beograda 1815-1914, MGB 2009.