U kanjonu reke Krke, između Knina i Šibenika u Hrvatskoj, smešten je manastir Krka, duhovni centar pravoslavnih dalmatinskih Srba posvećen, kako se navodi od najstarijih dokumenata, Saboru Svetog arhistratiga Mihaila i ostalih bestjelesnih sila. Prema jednom predanju, hram je podignut u vreme kralja Milutina, i to na mestu gde je apostol Pavle propovedao hrišćanstvo. Putujući s istoka za Rim, prošao je pored Burnuma, velikog rimskog naselja i vojničkog logora, blizu današnjeg mesta Kistanja, tu se zaustavio i propovedao Dalmatincima oko reke Krke.

Nepouzdani datumi

Po drugoj legendi, 1350. godine, manastir podiže srpska princeza Jelena, sestra cara Dušana, udata za hrvatskog kneza Mladena III Šubića Birbirskog. Kako u svojoj knjizi Manastir Krka objašnjava Branko Čolović, o ktitorstvu Jelene Šubić nema podataka. Prema njegovim rečima, realni temelj ove teze leži u istorijskim podacima da je nakon smrti muža u epidemiji kuge 1348. godine Jelena dobila pomoć od svog brata, koji je poslao vojsku u Dalmaciju i za oblasne gospodare Klisa i Skradina postavio srpske vojskovođe.

Kako stoji u zapisu iznad ulaza, 1402. godine manastir je dograđen, ali u naučnim krugovima je, uz burne rasprave, ovaj datum pobijan, zajedno sa nekim još kasnijim. Naime, sumnjivo je datiranje po zapadnom kalendaru, a osim toga, kao ktitor se pominje Lazo Lazarijević, kojeg je istoričar Boško Desnica pronašao među mletačkim ratnicima s kraja 17. veka, pa Milenko Pekić pretpostavlja da je 1702. prepravljena na 1402. godinu. Postoji nepotvrđen podatak o uklesanom zapisu sa 1422. godinom, i tako dalje sve do 1577. godine iz napisa uklesanog na žrtveniku, za koji Milenko Pekić utvrđuje da je prva knjiga koja je neosporna i tako negira podatke Nikodima Milaša (1845–1915), dalmatinskog vladike, kanoniste i naučnog radnika. I Dejan Medaković (1922–2008), predsednik Srpske akademije nauka i umetnosti, analizirao je u jednom svom ranom radu arhitekturu objekata i zaključio da vreme nastanka manastira ne odgovara legendama. Istoričar umetnosti Đurđe Bošković je prepoznao primorsku srednjovekovnu uz uticaj raške tradicije.

Oslobođeni danka

Turci su ovo područje osvojili početkom 16. veka, a 1522. najveću tvrđavu Knin i Skradin i Ostrovicu. Izdvajanje krčkog (ličkog) sandžaka iz kliškog oko 1580. godine učinjeno je tako što je za granicu uzeta upravo reka Krka. Posredstvom Dabrobosanske mitropolije ovaj manastir dolazi u domen Pećke patrijaršije. Mitropolit Gavrilo Avramović u pismu od 6. aprila 1578. godine igumana Krke Savatija postavlja za upravitelja crkvenih poslova u Dalmaciji. Kako bi se bratstvo manastira izdržavalo i ustanova unapređivala, mitropolit Gavrilo Avramović određuje da bratstvo manastira Krka može obavljati parohijsku službu u Đevrskama, Kistanjama, Radučiću, Žagroviću, Mokrom Polju i Biovičinom Selu. „Gavrilo, na toj gramati potpisan kao mitropolit bosanski, kliški i lički i egzarh najsvetlijeg prestola pećkog u Dalmaciji, oslobađa manastir i dotična sela godišnjeg egzarhijskog danka čega ostale crkve nisu bile pošteđene”, piše Čolović. Ovim aktom istaknuto je prvenstvo manastira Krka u odnosu na ostala dva u Dalmaciji. Tu je u poslednjoj deceniji 16. veka postojala prepisivačka radionica, a 1615. godine se, za vreme dabrobosanskog mitropolita Teodora, osniva i bogoslovska škola.

Kontranapad protiv Splićana

Jedan od značajnijih događaja u Dalmaciji koji je izazvao bes Turaka je otmica Klisa, koju su izveli splitski plemići. Nakon što su povratili tvrđavu, Turci su krenuli u progon učesnika u incidentu, ali i ostalog stanovništva. S brojnim stanovništvom beži i šest kaluđera iz manastira. Kako navodi Čolović, oni oko 1600. godine osnivaju manastir Gomirje sa crkvom posvećenom Svetom Jovanu Krstitelju. Kaluđeri su sa sobom poneli i filigranom ukrašeni prestoni krst iz 15. ili 16. veka, koji je bio dar jeromonaha Maksima i Teofana, ali i mnoge druge crkvene knjige.

Pod Mlecima

U jeku Kandijskog rata (1645–1669), uvereni da kaluđeri manastira Krka rade protiv carstva, Turci su napali ovaj hram, oštetili ga, pokupili brojne dragocenosti i proterali monahe, koji su zajedno sa stanovništvom pobegli u okolinu Zadra. Posebnim dekretom kaluđerima je za bogosluženje ustupljena katolička crkva u Belafuzi, Madonna deli Olivo, a za stanovništvo kistanjske parohije određena je Crkva Svetog Jovana Krstitelja. Kako u svojoj knjizi objašnjava Čolović, ovu seobu prati nerazjašnjen i kontroverzan događaj – podatak o prelasku episkopa Epifanija Stefanovića sa još 80 monaha pod okrilje katoličke crkve. Radi se zapravo o 18 monaha, a ako je nešto od toga i bilo istina, sve je ostalo na deklarativnom opredeljenju, piše ovaj autor. Po tvrđenju latinskih biskupa, bio je to potpuno neiskren i iznuđen potez, usmeren ka preživljavanju brojnog a tada u nevolji pred zidinama Zadra okupljenog srpskog stanovništva, navodi Čolović. Već 1650. godine kaluđeri se vraćaju u manastir i obnavljaju ga. Da napad Turaka nije bio bez realnih osnova, potvrđuje činjenica da je kaluđera ovog manastira Petronija Selakovića mesečnom platom od četiri dukata za posebne ratne zasluge nagradio providur i slavni general iz Kandijskog rata Leonardo Foskolo. Posle Morejskog rata i sklapanja Karlovačkog mira 1699. godine, manastir se našao unutar granica Mletačke republike. Marko Kažotić (Marco de Casotti) iz Trogira je u svom putopisu iz 1840. godine zabeležio svoj utisak o manastiru i njegovoj okolini kao suprotnost strahote prirode i lepote umetnosti. Od 1829. do 1834. dalmatinski episkop je Josif Rajačić, koji će kasnije postati karlovački mitropolit i doći na čelo obnovljene Srpske patrijaršije.

Pećina ispod crkve

Glavna manastirska crkva sagrađena je nad krečnjačkom pećinom, što odgovara pravilu da arhanđel Mihailo bude patron takvog hrama. Na zidovima prostorija može se naći poneki simbol i natpis. Osim velikog broja grobnica, u podzemnim prostorijama pronađeno je i nekoliko predmeta, možda iz rimskog doba. Prema legendi, prostorije i grobnice nastale su u ranohrišćanskom periodu, kada su hrišćani bili primorani da se skrivaju. Moguće je da su ove prostorije služile i kao skrovište od Turaka u 16. veku, da su kaluđeri preselili crkvu pod zemlju. Deo pećine je 1876. godine episkop Stefan Knežević preuredio sebi za grobnu kapelu posvećenu Svetom Savi.

Blago iz svih krajeva sveta

Manastirska riznica ubraja se u najvrednije u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a trenutno sarađuje na vraćanju dragocenosti koje se od građanskog rata u Jugoslaviji čuvaju u muzeju SPC. Sadrži dragocenosti iz svih krajeva – od Jerusalima preko Svete Gore do Venecije i Rusije. Tu su ikone nastale u poslednjih šest vekova, kao i brojne arhijerejske, svešteničke i đakonske odežde ukrašene srebrnim i zlatnim nitima. Među njima se posebno izdvajaju epitrahilj Svetog Save i Oktoih Božidara Vukovića. U biblioteci je više od 50 bogoslužbenih knjiga nastalih od 13. do 18. veka, među kojima i jedan od najstarijih srpskih srednjovekovnih rukopisa – Mokropoljsko četvorojevanđelje – napisano u drugoj polovini 13. veka na pergamentu. Tu su i knjige Vuka Stefanovića Karadžića i Dositeja Obradovića, na kojima su oni ispisali svoju posvetu manastiru Krki. Ovaj manstir privukao je pažnju mnogih srpskih velikana, koji su ga posećivali. Uz Dositeja Obradovića i Gerasima Zelića, bili su to Simo Matavulj, Nikola Tesla, Mirko Korolija, Miloš Crnjanski, Vladan Desnica i mnogi drugi.

PIŠE: Marija Jovanović

Izvor: časopis Istorija, br. 33, Ecoprint d.o.o., Beograd, 2012, str. 26–27.