Katalina, srpska vladarka s kraja 13. veka, ostavila je značajnog traga u srpskoj istoriji uprkos kratkoj vladavini svog supruga, kralja Stefana Dragutina Nemanjića. Katalin (u nekim izvorima Katelin) Arpadovka rođena je sredinom 13. veka kao najstarija kćer ugarskog vladara Stefana (Ištvana) V i Jelisavete (Eržbet) Kumanske, i unuka ugarskog kralja Bele IV. O njenoj mladosti i životu pre dolaska na srpski dvor vrlo je malo istorijskih podataka. Poznato je da su princezu roditelji vaspitavali u rimokatoličkom duhu i da je, kao i njene sestre, bila veoma vezana za samostan na Margitsigetu u današnjoj Budimpešti. Pošto se rodila u znamenitoj mađarskoj vladarskoj porodici, princeza Katalina je odnegovana uz sve privilegije koje se pružaju kraljevskoj deci. Spletom političkih događaja, krajem 1270. godine ugovoreno je da mađarska princeza Katalina postane snaha srpskog kralja Uroša I.

Miraz za otkup

Periodi saradnje i sukoba u srpsko-ugarskim odnosima često su se smenjivali. Bliski odnosi Srbije i Ugarske naročito su došli do izražaja 1260. godine kada je srpska vojska bila saveznik Ugarskoj u ratu koji je ona vodila protiv češkog kralja Otokara II Pšemisla. Međutim, pokušavajući da se oslobode prevelikog pritiska, kralj Uroš je krajem 1267. Godine napao mačvansku banovinu, kojom je upravljao Bela Rostisavljević, unuk ugarskog kralja. Uroš je tada naneo veliku štetu Ugarskoj. Ubrzo potom, ugarski kralj je poslao značajnu vojsku u pomoć svom unuku, koja je porazila Uroševe vojnike a njega zarobila. Da bi se oslobodio zarobljeništva, srpski kralj Uroš platio je otkup i prihvatio određene obaveze prema ugarskom kralju. Posledica svega bilo je sklapanje braka Uroševog najstarijeg sina Dragutina i princeze Kataline, kćeri Stefana V, koji je 1270. godine postao kralj Ugarske.

Novi dom bez pompe

Princeza Katalina je 1268. godine stigla u Srbiju i postala supruga Dragutina Nemanjića, najstarijeg sina kralja Uroša i kraljice Jelene Anžujske. Došavši u novi dom, na dvor u Nerodimlje, Katalina se ubrzo prilagodila tamošnjim navikama i običajima. Na srpskom dvoru živelo se skromno i patrijarhalno, bez velike raskoši i dvorskog ceremonijala. Katalinina svekrva trudila se da svoju mladu snahu nauči mnogim domaćim poslovima. Tako je Katalina naučila da prede i plete i obavlja mnoge druge poslove, a njenom vrednoćom posebno se dičio kralj Uroš. Mlada Katalina imala je uzor u svojoj plemenitoj svekrvi, pa je odnos među njima bio pun obostranog poštovanja i srdačnosti.

Ponašanje i običaje na srpskom dvoru opisao je istoričar Georgije Pahimer. Povodom pregovora o sklapanju braka vizantijske princeze Ane, kćerke cara
Mihaila VIII Paleologa i Uroševog mlađeg sina Milutina, na srpski dvor je stiglo vizantijsko poslanstvo u kom je bio i Pahimer, kako bi se raspitali i saznali o prilikama u Srbiji i na srpskom dvoru. Oni su bili deo pratnje princeze Ane, koja je ostala u Ohridu. Vizantijci nisu bili zadovoljni onim što su zatekli na Uroševom dvoru. Nije bilo sjaja, raskoši ni komfora kakvog su očekivali. Kralj Uroš takođe je bio iznenađen njihovom razmetljivošću, a posebno prisustvom evnuha i glamurozne princezine pratnje. Kralj im je objasnio kako u Srbiji i žene na dvoru obavljaju domaće poslove i pokazao im buduću srpsku kraljicu Katalinu kako sedi u uglu sobe s preslicom u ruci. Razočarani prilikama na dvoru i saznavši da ne postoje garancije da će mladi Milutin naslediti oca na prestolu, vizantijsko poslanstvo se zajedno sa nesuđenom srpskom kraljicom Anom vratilo u Carigrad.

Srećan brak sa sedmoro dece

Katalina i mladi kralj Dragutin imali su harmoničan brak. Poznato je njihovo troje dece: Stefan Vladislav II, neko vreme kralj na očevim posedima, monah Uroš i Jelena, supruga bosanskog bana Stefana Kotromanića.

Dragutinov i Katalinin sin Stefan Vladislav (FOTO: http://www.srpskoblago.org/Archives/Decani/exhibits/Frescoes/Narthex/SouthNave/EastWall/index.html)

Jelena, supruga bosanskog bana Stefana Kotromanića

Monah Uroš, Dragutinov i Katalinin sin

Zatišja i bure u životu Katalininog supruga značili su i promene u njenom životu koje je krotko prihvatala. Bila je požrtvovana supruga koja je trpela česta gloženja na nemanjićkom dvoru, kako između braće, tako između oca i sinova.

Pošto kralj Uroš nije ispunio obećanje dato Dragutinu da će mu predati na upravu određenu oblast, ovaj je digao vojsku na svog oca i potukao ga kod Gacka u jesen 1276. godine. Kralj Uroš primoran na abdikaciju povukao se u Hum, gde se zamonašio i umro od tuga 1277. godine. Sahranjen je u svojoj zadužbini – manastiru Sopoćani.

Brak snahe Jelisavete i devera Milutina

Jednom prilikom sestra kraljice Kataline i ugarskog kralja Ladislava IV, Jelisaveta (Eržbet) Arpadovka došavši u posetu svojoj sestri i zetu susrela se sa Dragutinovim mlađim bratom Milutinom, koji se istog trenutka zaljubio u nju. Ona je bila udovica i pod monaškim zavetom. Bez obzira na to što su bili povezani rodbinskim odnosima, ona i Milutin su se venčali oko 1284. godine Srpska crkva je ozbiljno osudila taj brak. Kratka ali strasna ljubav Jelisavete i Milutina potrajala je svega godinu dana. Zbog pritiska crkve Milutin je oterao Jelisavetu nazad u Ugarsku. Ona mu je rodila kćer Caricu (Zoricu).

Pad s konja kazna za greh

Dragutin je tako, oborivši oca s vlasti, postao srpski kralj 1276. godine . Naišao je na tešku osudu naroda i crkve. U svojoj vladavini najviše se oslanjao na Ugarsku. Državu je podelio na tri dela: majci, bratu Milutinu i sebi, pokušavši time da ublaži svoj greh zbog otimanja krune od oca.

Početkom 1282. godine kralj Dragutin je ispod planine Jelače nespretno pao s konja i slomio nogu. Posle te nezgode, na saboru u Deževi, blizini Rasa, iste godine kralj je predao presto svom mlađem bratu Milutinu. Tom prilikom je sačinjen sporazum prema kojem je posle Milutina presto trebao da nasledi jedan od Dragutinovih sinova. Po silasku s prestola upravljao je jednim delom srpske zemlje koji je obuhvatao župu Dabar (oko Priboja), Moravicu (oko Arilja), Rudnik i teritoriju severno od Zapadne Morave sve do ugarske granice. Od Katalininog brata, kralja Ladislava, Dragutin je 1284. godine dobio Mačvu, Beograd, župu Soli (Tuzla) i Usoru. Beograd je tada prvi put došao pod vlast jednog srpskog kralja. Ovim oblastima je Dragutin upravljao kao sremski kralj sve do smrti 1316. godine.

Samokažnjavanje zbog griže savesti

Uprkos njegovim nesuglasicama sa svojom porodicom, Katalina sama nikad nije dolazila u sukob s njima. U njegovom žitiju Danilo II opisao je kako se Dragutin posle pada s konja okrenuo usamljeničkom i asketskom načinu života. Nije navodno mogao da se oslobodi tereta griže savesti zbog greha prema ocu: „Šta da kažem o toliku njegovu podvigu i trpljenju i noćnom stajanju njegovu, molitvama sa svojom ženom, u svome životu više od 23 godine ne dotaći se nje, no čuvajući se oboje u celomudriju i čistoti ostadoše živjeti kao brat i sestra.ˮ

Rat i s bratom Milutinom

U proleće 1283. godine vizantijski car Andronik II poslao je jedan odred vojske da napadne Srbiju. Pošto je proterao neprijatelja, Milutin je odlučio da sukobe prenese u Vizantiju, i zamolio svog brata Dragutina da mu pomogne. Udruženim snagama braća su opustošila okolinu Sera i dolinu reke Strume i posle vojnog uspeha vratili se u svoje oblasti. Par godina kasnije bugarski velikaši Drman i Kudelin krenuli su u prodor u Dragutinovu oblast. Nemoćan da im se suprostavi, Dragutin je pozvao u pomoć Milutina. Tako su braća još jednom složno pobedili neprijatelja. Osvojili su Braničevo, koje je tada prvi put ušlo u sastav srpske države. Posle složnih bratskih vojnih pohoda nastupio je sukob među njima nastao zbog Milutinovih veza sa Vizantijom. Rat među braćom otpočet 1301. godine, uz prekide, trajao je sve do 1312. godine.

Susret Simonide i Kataline

Po sklopljenom miru braća su se sastala u Milutinovom dvoru u Paunima na Kosovu. Posle nekog vremena, kraljica Simonida je odlučila da uzvrati posetu svom deveru i jetrvi u Beogradu. Katalina je bila prva srpska kraljica čiji je dvor bio u Beogradu. Susret dve jetrve bila je potvrda mira njihovih muževa. „Digla se mlada Simonida sa velikom svitom gospođa i gospođica, i sa sjajnom pratnjom, kako dolikuje carskoj kćeri i sprskoj kraljici, te sa Pauna na Kosovu, pošla u posetu svojoj jetrvi Katalini u Beograd. Pošto su se ugostile, jetrve se krenu, s velikom svitom od gospođa i gospode, pa sa bogatim darovima preko Rudnika, pa dolinom Ibra dođu u Gradac da se poklone Gradačkoj Svetoj Bogorodici, da celivaju i obdare grob svoje svekrve, kraljice Jelene Francuskinjeˮ, piše Milenko M. Vukićević u delu Znamenite žene i vladarke srpske.

Po ugledu na svoju svekrvu, i Katalina je okupljala siromašne devojke, vaspitavala ih i podučavala. Na njenom dvoru u Beogradu takođe je postojala radionica za izradu crkvenih predmeta koje su ona i Dragutin poklanjali pravoslavnim svetinjama ne samo u Srbiji već svuda u svetu.

Manastir Tronoša

Kraljica Katalina je u duhu tradicije Nemanjića podizala i obnavljala pravoslavne crkve i manastire. Kao svoju zadužbinu podigla je manastir Tronošu u Jadru u kojem će se vekovima kasnije opismeniti i Vuk Stefanović Karadžić.

Tronoša (FOTO: Vikipedija)

Kralj Dragutin i ona bili su ktitori mnogih pravoslavnih hramova. Njihove zadužbine su Grnčarica, Paprača kod Zvornika, Rača kraj Drine, Tamna, Lovnica, Crkva Svetog Nikole na Ozrenu, Crkva Svetog Ahilija u Arilju. Crkvu u Arilju Dragutin je podigao 1290. godine i ona je bila sedište Moravičke episkopije. U njoj su sačuvani portreti kralja Dragutina, kraljice Kataline i njihovih sinova i kralja Milutina. Ova, poslednja raška crkva iz 13. veka odražava u nekim elementima odlike Sopoćana. Jedinstvena je zbog najveće galerije portreta koja postoji među srpskim spomenicima 13. veka i freske Svetog Arhangela Gavrila, nazvane Plavi anđeo, koja je izuzetne umetničke vrednosti. Crkva Svetog Ahilija je pod zaštitom države i predstavlja spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Nepravedno zapostavljena u istoriji

Kralj Dragutin se pred kraj života zamonašio i primio ime Teoktist. Umro je 1316. godine i sahranjen u manastiru Đurđevi Stupovi, koji je obnovio. Njegov sin Uroščić zamonašio se pod imenom Stefan. Preminuo je vrlo mlad 1310. godine i sahranjen je u Crkvi Svetog Ahilija u Arilju. Proglašen je za svetitelja i proslavlja se 24. novembra, zajedno sa Stefanom Dečanskim. Jedini Dragutinov naslednik ostao je Vladislav, koga je kasnije Milutin zarobio i osporio mu pravo na vlast. Posle Milutinove smrti srpski kralj postao je njegov sin Stefan Dečanski. Vladislav je nakon zatočeništva neko vreme bio titularni herceg Slavonije a docnije je prešao u Ugarsku. Istoriografiji nije dovoljno poznato šta se posle Dragutinove smrti zbivalo sa Katalinom, pa nema podataka ni o njenoj smrti. Ipak je ostala u senci svoje svekrve, kraljice Jelene Anžujske.

AUTOR: Marija Delić

IZVOR: Istorija revija, Ecoprint d. o. o., Beograd, 2012.