Još tokom studija u Minhenu, kod Ažbea, Ekstera i Janka, Nadežda je izučavala život seljaka, scene iz seoske svakodnevice, običaje, tipove i kostime, slikajući pod otvorenim nebom. Već u to vreme ona je bila izuzetno dobro obaveštena o novinama koje je evropska moderna umetnost ubrzano prihvatala; na temeljima umetnosti secesije, simbolizma, ekspresionizma, fovizma i minhenske varijante impresionizma, razvila je jedinstven individualni izraz, koji se menjao tokom decenije i po, iskazujući ga u dosledno biranom uskom tematskom repertoaru. Njena spremnost da svoj rad usmeri na izučavanje scena iz narodnog života „u svim krajevima srpstva, tipova, karaktera, kostima, ornamentike i karaktera prirode i pejzaža u Staroj Srbiji i Makedoniji” razvijala se od prvih odlazaka u Resnik, preko kolonije u Sićevu (leto 1905), mnogobrojnih putovanja u različite (ruralne) krajeve Srbije, do ratnih godina. Njen ulazak u svet umetnosti obeležen je susretom sa Đorđem Krstićem, jednim od prvih hroničara srbijanskog pejzaža i slikara nacionalnih motiva, koji joj je usadio ideju da se svaki slikar „mora prirodom koristiti”[1] u prikazivanju umetničke istine. Vaspitavana na romantičarskom nasleđu Getea i Ljubomira Nenadovića, ubrzo po dolasku u Minhen pristupila je Srbadiji, gde je prihvaćena sa aklamacijom „živela Srpkinjica” i od kuće, u pismu naručila da joj pošalju Karićevu Srbiju, Staru Srbiju i Makedoniju od Spiridona Gopčevića,[2] „srpske narodne pesme junačke i ženske, Vojislavljeve i Jakšićeve ali samo pesme (i moj letnji šešir)”.[3]

Mada je svakako taj motiv srela i ranije, u Karićevom delu Srbija, opis zemlje, naroda i države (1887) mogla je da prouči, pored navedenih tipova iz različitih krajeva, i crtež guslara koji sedi pod krošnjom hrasta okružen slušaocima. To je prizor koji je, kao simbolična figura srpskog nacionalnog pevača, tokom XIX veka veoma promišljeno uzdignut do nivoa opšteprihvaćenog nacionalnog simbola.[4] U koncipiranju ikonografije ove teme značajnu ulogu su odigrali Jernej Kopitar i Vuk Karadžić 1823. godine. Stvarni likovi, poput Tešana Podrugovića, Filipa Višnjića ili Jeremije Obradovića Karadžića i zahtevi stvaranja patriotske simbolike utvrdili su osnovne elemente topografije ove predstave, kojom će se tokom XIX veka baviti mnogi autori, počev od Katarine Ivanović, Jovana Isailovića, Pavla Simića, Anastasa Jovanovića, Feliksa Kanica, Đorđa Krstića, Anastasa Bocarića i mnogih drugih slikara, kao i Enriko Paci na postamentu spomenika knezu Mihailu u Beogradu (1874‒1879). Štaviše, Đoka Jovanović je, kao tvorac mnogih arhetipskih oznaka u srpskoj skulpturi, u dve verzije prikazao guslara: kao samostalnu figuru 1899. godine i u okviru Spomenika kosovskim junacima u Kruševcu (1879‒1900). Ideja o guslaru kao sveprisutnom odrazu kolektivnog narodnog genija, u vreme kada je već prevazišla utvrđene ikonografske stereotipe, dobila je novi podsterk u okruženju Nadežde Petrović. Na koncertu održanom u Narodnom pozorištu u Beogradu, u organizaciji Kola srpskih sestara 7. novembra 1903. godine, u cilju skupljanja dobrovoljnih priloga za narod u Makedoniji, uz „žive slike iz Makedonije i Srbije” i rodoljubivu poeziju, guslar G. Žunić je izveo Početak bune na dahije. U ateljeu Ivana Meštrovića 1905. godine nastala je reljefna kompozicija Umetnik naroda moga: guslar prikazan iz profila, u prvom planu, starac povijen od godina, u jednoj ruci su mu gusle, a druga počiva u ruci dečaka, stvarajući prizor koji se oslanja na „ideju o čuvanju i prenošenju kolektivne nacionalne memorije sa starog na mladi naraštaj”[5], ali izgledom čini iskorak u pravcu secesijske poetike. Reljef je 1906. godine izlagan na Drugoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi u Sofiji[6], a potom i na izložbi Jugoslovenske umetničke kolonije u Beogradu 1907. godine, što potvrđuje i snimak same postavke. Tom prilikom je poslužio i kao predložak za plakat izložbe[7], da bi ga potom Meštrović poklonio Vukovom muzeju.[8] Grupu koja predstavlja tradicionalni lik narodnog pevača sa guslama, okruženog slušaocima u narodnom odelu, sa detetom (devojčicom) koja će ga povesti do sledeće grupe slušalaca, snimala je 1906. godine Nadežda Petrović u bašti porodične kuće: u središtu fotografije se nalazi (za sada nepoznati) muškarac u građanskom odelu sa fesom na glavi i guslama u rukama, a okolo stoje Nadeždine sestre Jela, Zora, Anđa i rođaka Danica, dok najmlađa sestra Draga, u ulozi vodiča prikazana iz profila, kleči tako da joj kosa gotovo zaklanja lice ‒ kao asocijacija na slepu devojčicu koja prosi. Ovu arhetipsku predstavu guslara Nadežda je snimila iste godine kada nastaje i njena slika Guslar. Za razliku od fotografskog, slikani guslar ne nosi u sebi nikakvo arhetipsko, niti simbolističko značenje, već jednostavno predstavlja portret kojem bi bolje pristajao manje herojski naziv Seljak s guslama. U njemu nema ni naznaka buduće slikarkine preokupacije monumentalnim istorijskim prizorima, kakve je slikala u Parizu 1910. i 1911. godine, kao ni od ponesenosti narodnim epom, prisutne kod grupe jugoslovenskih slikara i skulptora (Meštrović, Rosandić, Rački, Babić, Krizman), koja se zalagala za formiranje nacionalne umetničke škole i koja je doživela kulimnaciju na izložbi u Paviljonu Srbije u Rimu 1911. godine. Slikarka je usmerila svu pažnju na izraz lica u krupnom planu, gde dominiraju tamno uokvirene, preuveličane oči, opisuje ga koristeći debelu četku, sočnom, pikturalnom masom koja isijava svetlost i ističe ekspresivnost kolorističkih sazvučja.

IZVOR: Knjiga o Nadeždi (izabrali Dragan Lakićević i Milo Lompar), Srpska književna zadruga, Beograd, 2020, str. 228‒232.

[1] Katarina Ambrozić, Nadežda Petrović 1873‒1915, Beograd, SKZ‒Jugoslavijapublik, 1978, 30.

[2] U prvom delu knjige Stara Srbija i Makedonija Spiridon Gopčević opisuje putovanje tokom 1888. godine; u drugom delu analizira srpsko-bugarski spor oko tih oblasti. Knjiga sadrži etnografsku kartu i 70 ilustracija. Jedno vreme u srbijanskoj diplomatskoj službi Gopčević je smatrao Kraljevinu Srbiju stožerom okupljanja Južnih Slovena, kao i da svakom Srbinu mora biti ideal sjedinjenje svih sunarodnika u jednu veliku srpsku državu. Kao ratni izveštač javljao je o događajima u srpsko-bugarskom ratu i pisao putopisne reportaže iz Srbije, Crne Gore, Albanije i Makedonije. Proputovao je Evropu, SAD, Malu Aziju, Sibir, Palestinu i Afriku, živeo u Americi i Berlinu. Svestrano obrazovan, bavio se astronomijom, pisao je istorijska dela, romane, novele, drame, pesme, geografske rasprave i opere. Sarađivao je u preko 60 časopisa i 86 dnevnih listova. Odlikovan je Ordenom Sv. Save.

[3] Nadeždino nedatovano pismo iz Minhena, verovatno iz 1899. godine, Narodni muzej u Beogradu, Spomen-muzej Nadežde i Rastka Petrovića, Legat LJ. Luković.

[4] Detaljnije u studiji: M. Timotijević, „Guslar kao simbolička figura srpskog nacionalnog pevača”. Zbornik Narodnog muzeja XVIII/2 (Beograd: Narodni muzej), 2004, 253‒285.

[5] M. Timotijević, „Guslar kao simbolička figura srpskog nacionalnog pevača”, Zbornik Narodnog muzeja XVIII/2, Beograd,  2004, 270.

[6] Isto, 270.

[7] Katarina Ambrozić, nav. delo, 189‒190.

[8] Isto, 270.