Srpski ustanak protiv Turaka, koji je podignut prvo u Hercegovini, a potom u Krajini 1875. godine, okončan je na Berlinskom kongresu, koji je održan od 13. juna do 13. jula 1878. godine, tako što su Srbija i Crna Gora dobile nezavisnost i teritorijalno uvećanje. Dokumentom iz Berlina Bosna i Hercegovina je stavljena pod starateljstvo Austrougarske, ali je i dalje ostala pod suverenitetom Turske.

Međutim, ulazak austrougarske vojske u BiH nije prošao bez otpora u pojedinim sredinama poput Sarajeva, Livna i nekim drugim gradovima. Oružani otpor austrijskoj vojsci pružali su upravo oni protiv kojih su se skoro četiri godine borili srpski ustanici. Tako se Livno „na milost i nemilost” predalo tek 28. septembra 1878, pošto je pešadijska divizija pod komandom generala Milera ušla u grad sa istoka, a druge jedinice iz Dalmacije, sa zapadne strane. Dan ranije grad je bombardovan. Poginula su četiri austrougarska oficira i 20 vojnika, dok je na suprotnoj strani palo preko 200 turskih vojnika i rezervista.[1]

Treba podsjetiti da je nekoliko decenija prije Berlinskog kongresa i okupacije Austrija ispoljavala otvorene pretenzije prema Bosni i Hercegovini. Imala je veoma dobro organizovanu obavještajnu službu, koja se direktno uplitala u unutrašnje stvari BiH, a pogotovo u kulturne odnose u BiH. Da bi eleminisala uticaje Srbije i Rusije na srpske predstavnike, bečka vlada je preko turskih vlasti pokušala da nametne srpskim konfesionalnim školama udžbenike pisane u tipičnom habzburškom duhu. Kad su srpske crkvene opštine, pod čijim rukovodstvom su bile srpske škole, odbile da se služe tim udžbenicima, austrijski generalni konzul i konzularne agencije počeli su da se kod turskih vlasti služe raznim intrigama protiv Srba. Grof Andraši, ministar inostranih poslova Austrougarske, uspio je da ubijedi Portu u Carigradu da su Srbi neprijatelji Turske i da protiv nje rade. Preporučio je 1872. godine Porti da se područja sa čisto srpskim elementom u Hercegovini, Bosanskoj Krajini i Posavini izmiješaju sa katoličkim elementom doseljenim iz Dalmacije. S tim u vezi, Andraši generalnom konzulu Teodoroviću u Sarajevu, 24. maja 1872, piše:

„Porta je određeno zainteresovana u tome da u onom pojasu naseljeno, dosad isključivo grčko-istočno stanovništvo, kome se povrh toga pripisuju simpatije za Srbiju, izmiješa sa lojalnim i pouzdanim elementom.”

U ovakvim i sličnim poslovima među austrijskim (austrougarskim) generalnim konzulima isticali su se Dimitrije Atanasković (1850–1857), Franc Zoretić (1869–1872) i Svetozar Teodorović (1872–1878).[2]

U vrijeme turske okupacije Bosne i Hercegovine, u Travniku je 1850. osnovan austrijski konzulat, koji je iste godine preseljen u Sarajevo. Osnovani su i austrijski vicekonzulati u Banjoj Luci (1852), Mostaru (1853), Tuzli (1858) i Trebinju (1873), a postojale su i konzularne agencije u Livnu i Brčkom.

Poslije Berlinskog kongresa austrougarski režim je u prvoj godini okupacije posebno bio zauzet vojnim pitanjima i uspostavljanjem administrativnog aparata. Zato se nisu osvrtali na stanje u oblasti školstva, niti su se brinuli za rad u zatečenim konfesionalnim školama. Međutim, ne može se reći da okupaciona vlast nije imala i određene principe u pogledu organizovanja prosvjete i škola.

U to vrijeme škole srpskog pravoslavnog stanovništva u Bosni i Hercegovini zvale su se srpskim školama, dok su ostale škole nazivane imenom odgovarajuće religije, kao što su katoličke, muslimanske i jevrejske.[3]

Branko L. Dokić i Radovan L. Jović

Izvor: Dokić/Jović 2017: Branko L. Dokić i Radovan L. Jović, Livanjski Srbi : prosvjetno-duhovna zaostavština, Banja Luka: Udruženje građana za književnu i publicističku djelatnost „Slovo”, str. 63–64.

[1] J. Lukeš, Kronika vojnička, Bosansko-hercegovačke novine, br. 9, 29. septembar 1878, str. 1.

[2] Vojislav Bogićević, Pismenost u Bosni i Hercegovini, IP „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1975.

[3] Mitar Papić, Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske okupacije (1878–1918), IP „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1972.