Manastir Sv. Apostola Petra i Pavla

Svetionik vere na obali jezera

Veliki je kulturni i istorijski značaj po izgledu skromnog manastira Sv. Apostola Petra i Pavla u Grlištu (Manastir Grlište): u doba turske vladavine bio je jedini bogoslužbeni hram i središte duhovnog života na čitavom prostranstvu Timočkog sliva. Uz službu Božju, u manastiru se učilo čitanju i pisanju¹, a vodile su se i crkvene knjige u koju su upisivana sva rođenja, krštenja, venčanja, upokojenja. Prvi pisani trag o njemu nalazi se u turskom popisu iz 1455. godine. U drugom turskom defteru iz 1586. godine zabeleženo je da su u crkvi službovali popovi po imenu Stojan, Jovan, Desimir i Petri.

U Grlištanskom manastiru  – kako se u narodu naziva – odigrao se i ključan događaj  vezan za priključenje ovih krajeva Prvom srpskom ustanaku: o Uskrsu 1805. godine, predvođeni knezom Milisavom, popom Radisavom i Ivkom Đavićem, okupili su se ugledni ljudi crnorečke oblasti i doneli odluku da im se valja pripremiti za oružani obračun s Turcima. Tokom ustanka, manastir je bio jedno od važnih uporišta, a u njemu je, sa svojom družinom, boravio i Hajduk Veljko Petrović.

O tačnom vremenu izgradnje manastira nema pisanih podataka, ali se pretpostavlja da je podignut između 12. i 14. veka. Od starog drvenog ikonostasa sačuvano je tek nekoliko vrednih ikona, koje se smatraju za najstarije na tlu istočne Srbije. Sve do sedamdesetih godina  prošlog veka bio je ženski manastir pod starešinstvom ruskog sveštenika Porfirija Borisenka². Nalazi se u pitomom predelu na obali Grliškog jezera, u neposrednoj blizini istoimenog sela Grlište.