[…]

I knez Lazar služi se dosta često dvoglavim orlom. U man. Ravanici on je naslikan na fresci (oko 1380), opet u crvenom dvorskom odelu sa zlatnim orlovima u zlatnim krugovima. Sasvim je slična i haljina njegove žene kneginje Milice na fresci u Ljubostinji. Vrlo lep dvoglavi orao u bareljefu nalazi se na kamenoj ploči na severnom zidu Hilandarske priprate zidane od Lazara; na drugoj ploči isklesana je viteška kaciga sa velikim rogovima. Osim toga, dvoglavi orao isklesan je iznad južne porte crkve u Kruševcu, zadužbine kneza Lazara. Napokon, na lancima velikog polijeleja koji je kn. Milica poklonila 1397. Dečanskoj lavri, nalaze se ne samo krstovi između ognjila, nego i mali dvoglavi orlovi u krugovima.

Vidimo da je pred kraj XVI veka dvoglavi orao postao dosta poznat u Srbiji, ali ne možemo tvrditi da bi on bio grb Srbije ili koje njene dinastije. On je ukras despotskih i velikaških odela (ali ne i carskih). On se nalazi na nekim predmetima cara Dušana (ali ga nema na Dušanovom novcu). On je vezan za ličnosti despoota Olivera, kralja Vukašina i kneza Lazara, ali ga nema ni na jednom predmetu cara Uroša. A ipak je vrlo značajno da je u Bosni onog doba, koja je već usvojila načela zapadne heraldike, dvoglavi orao bio držan za pravi grb, i to za grb dinastije Nemanjića.

Na velikom pečatu kralja Stefana Dabiše na povelji 26. aprila 1395. vidimo s jedne strane kralja u viteškoj opremi na konju sa grbovnim štitom na ruci. S druge je strane kralj na prestolu u gotskom stilu, a uz njega četiri anđela koji drže njegove grbove. S desne strane je grb Kotromanića ‒ kosa pruga sa po tri krina s obe strane pruge. S leve strane ‒ dvoglavi orao na štitu koji može samo da predstavlja grb Nemanjića, a tim i Kraljevine Srbije, u vezi s titulom Dabišinom „po milosti Božjoj kralj Raške, Bosne, itd.”. Kao što tačno primećuje Taloci, ovaj svečani pečat je nesumnjivo ponavljao veliki pečat kralja Tvrtka.

Kao praunuk kralja Stefana Dragutina, Tvrtko se krunisao 1377. g. u Mileševi za „kralja Bosni i Srbljem”. I Stefan Dabiša bio je isto kao i Tvrtko „treći bratučed” cara Uroša i kao takav imao nasledno pravo na baštinu Nemanjića. Stoga su se oni obojica služili naslednim znamenjem Nemanjića uporedo sa svojim grbom.

[…]

U Srbiji znak dvoglavog orla širi se za vreme Stefana Lazarevića, naročito otkad je on g. 1402. dobio od cara despotsko dostojanstvo. Njegov poznat portret u man. Manasiji prikazuje ga u crvenoj despotskoj haljini sa zlatnim orlovima u krugovima. Zanimljiv je i orao u kamenju iznad istočnog prozora crkve u Kaleniću, zadužbine despota Stefana: on ima ogrlicu oko vrata kao i onaj u Kruševcu. Ali je značajnije što, osim onih ornamenata, isti orao javlja se za vreme Stefana već kao pravi heraldički znak. U bliskoj vezi sa kraljem i carom Sigismundom, kao ugarski vazal, pohađajući redovno ugarski dvor, despot Stefan je više osećao potrebu pravih heraldičkih znakova nego njegovi prethodnici. Služi se ne samo pečatima vizantijskog tipa, nego i velikim voštanim pečatom zapadnog oblika na kojem je pravi vladalački grb. Na malom štitu nalazi se pruga između dva krina, a na velikom šlemu između dva bivolja roga (kao na šlemu kneza Lazara), dvoglavi orao, verovatno kao znak despotskog dostojanstva. Međutim, poznati heraldičar Ulrih Rihental, koji je g. 1415. video ulazak despotov na sabor u Kosnicu (u Badenu), donosi kao grb njegov ‒ crveni štit, a na njemu zlatnog dvoglavog orla sa po jednim dugačkim rogom u svakom kljunu. Ovo je heraldička kombinacija iz istih elemenata, kojima se despot Stefan nesumnjivo služio. Možemo dodati da se dvoglavi orao nalazi i na novcu s natpisom DESPOTЬ STEFANЬ.

Treba primetiti da se sâm kralj Sigismund počeo da služi dvoglavim orlom već g. 1401. kao carev zastupnik. A spremajući se za krunisanje na carstvo g. 1417, naročito je nov pečat „u kome treba da bude samo carski orao sa dve glave”. Od tog doba crni dvoglavi orao na zlatnom polju postao je grb Svete Rimske carevine.

Vidimo da je za vreme despota Stefana misao o državnom grbu daleko unapređena i da despotski orao zauzima u tome grbu vidno mesto. Ipak, kad su g. 1427. despota Stefana nasledili Brankovići, oni su sobom doneli svoj grb, i to dva lava, koji se vidi na njihovim pečatima i novcu i potiskuje dvoglavog orla. Samo u retkim slučajevima vidimo kombinaciju oba heraldička elementa. Npr. na malom pečatu despota Đurđa Brankovića vidimo iznad porodičnog grba šlem sa dva roga i dvoglavim orlom, sasvim kao na pečatu despota Stefana. Sličan šlem nalazi se i na jednoj strani nedavno nađenog novca despota Đurđa, dok na drugoj strani korača Brankovićev lav. Međutim, na novcu despota Stefana Brankovića (Đurđeva sina) ovi su elementi ispremeštani: u heraldičkom štitu nalazi se jednoglavi orao, a iznad njega šlem s volujskim rogovima; lava uopšte nema. Ovo je dokaz tome da, iako je Srbija već usvojila pojam o porodičnom i državnom grbu, ipak se on još lako menja prema zahtevima svakog novog vladara.

[…]

Gorda tradicija carskog orla nije mogla da iščezne i posle propasti srpskih država. Od Nemanjićkog orla u grbu bosanskih kraljeva i od despotskog orla u XV i XVI veku nastavlja se neprekidna tradicija u heraldičkim slikama i zbornicima, postalim u Dalmaciji krajem XVI veka. Na Rodoslovlju srpskih i bosanskih kraljeva iz Sutjeske (sa sumnjivim datumom 1482) postali u vezi s ambicijama porodice Ohmućevića krajem XVI veka, beli orao javlja se na počasnom mestu u samom srcu složenog kraljevskog grba (ecu de coeur). Isti grb u većem obliku nalazi se i na rubu slike kao Plemena Nemagnića štit. On ima isti tačno određeni heraldički oblik: beo orao na crvenom polju, sa dve male krune na glavama i sa dva bela krina ispod krila. Porodica Ohmućević, rodom iz Bosne, čuvala je stare tradicije slave i nezavisnosti i sećala se dosta tačno toga da je nemanjićki dvoglavi orao bio nekad poznat bosanskim kraljevima.

[…]

Jovan Rajić u svojoj Istoriji donosi dvoglavog orla, kao grb carstva nemanjićkog (između ostalih grbova) na bakrorezu koji predstavlja silnog cara Stefana, prema Žefaroviću. Osim toga, izvodi krunisanog dvoglavog orla, sa srcem na grudima, kao tobožnji pečat kneza Lazara, na početku II knjige Istorije.

[…]

IZVOR: Solovjev 2014: Aleksandar Solovjev, Istorija srpskog grba, Beograd: „Catena mundi”, str. 72‒80.