Početkom treće decenije 19. veka, nakon krvavih obračuna tokom Prvog i Drugog srpskog ustanka, u Srbiji su bili značajno stabilizovani odnosi između Srba i Turaka, a knez Mihailo Obrenović je bio cenjen i poštovan srpski vođa. Bilo je to vreme stalnih srpskih zahteva za autonomiju u okviru Otomanske imperije, početak puta ka potpunoj slobodi, koja će stići 1867. godine, za vreme vladavine kneza Mihaila, Miloševog sina, kada je i poslednji turski vojnik napustio Beogradsku tvrđavu. Raniji „razgovori oružjem” zamenjeni su pravim diplomatskim pregovorima i nadmudrivanjima… A knez Miloš je na tom terenu, iako nepismen, bio pravi majstor. Ono što je bilo nezamislivo pre vremena i za vreme Srpske revolucije tih godina bilo je sasvim prirodno. U mnogo čemu ono što su mogli Turci – mogli su i Srbi. Pa i kad je u pitanju bila pomoć prvih lekara, pristiglih u srpsku prestonicu.

Prvi pravi lekar, posle poznatih srednjovekovnih lekara u državi Nemanjića, uglavnom Grka i Italijana, stigao je u Beograd 1823. godine. Bio je to doktor Vito Romita, poreklom Italijan. U srpsku prestonicu, po starim istorijskim dokumentima, došao je iz Carigrada, kao lični lekar tadašnjeg beogradskog vezira. Nešto kasnije postao je i lični lekar kneza Miloša Obrenovića. Pošto mu je bila namera da duže ostane u Beogradu, već naredne, 1824. godine, napravio je kuću na uzvišici iznad Mokroluške reke (više ne postoji), koja se ulivala u Savu ispod današnje Mostarske petlje, a na prostoru aktuelne Specijalne bolnice za psihijatrijske bolesti Dr Laza Lazarević.

Ova kuća doktora Romite, kasnije nazvana Doktorova kula, predstavljala je, u to vreme, pravo arhitektonsko čudo, kako po spoljnjem izgledu tako i po rasporedu i nameni unutrašnjih prostorija; nakon nekoliko vekova pod otomanskom vlašću „prvi dah” savremene evropske civilizacije. Doktor Romita otišao je iz Beograda četiri godine kasnije, 1827, ali su u kući i dalje ostali da žive njegova žena, ćerka i zet – nadaleko čuveni doktor Bartolomeo Kunibert, kasnije poznat i kao istoričar Kneževine Srbije iz vremena vladavine kneza Mihaila Obrenovića. Istoriju Kneževine Srbije napisao je 1850. godine na francuskom jeziku, a u prevodu na srpski čitaocima je tek 1901. godine ponuđena Kunibertova knjiga Srpski ustanak i prva vlada Miloša Obrenovića.

Uz neznatne popravke i prepravke Doktorova kula je ukazom kneza Mihaila Obrenovića postala bolnica za duševne bolesnike pod nazivom Dom za s uma sišavše. U Pravilu o ustrojeniju Doma, kojeg je svojim potpisom overio knez Mihailo, pored ostalog, napisano je: „U ovom domu primaće se i u njemu čuvati i lečiti s uma sišavša lica svake struke, zgranuta i od padajuće bolesti stradajuća, kako muška tako i ženska, i to kako odrasla tako i deca.” Bila je to prva bolnica ovog tipa u našoj zemlji. U neposrednoj blizini Doktorove kule, kasnijom izgradnjom nekoliko novih objekata, osnovana je Bolnica za duševne bolesti. U istom „krugu” počeo je vremenom da se izgrađuje i bolnički „grad u gradu” – današnji Klinički centar Srbije.

Dakle, prva psihijatrijska bolnica u Srbiji osnovana je 1861. godine, a posao osnivanja vodio je tadašnji načelnik Uprave saniteta dr Steva Milosavljević. Fizikus beogradskog okruga dr Florijan Birg postavljen je za prvog upravnika ove bolnice. Dom za s uma sišavše u to vreme mogao je da primi samo 25 bolesnika, godinu posle 28, a četiri godine kasnije 42 bolesnika. Stara Doktorova kula, u kojoj su u Miloševo vreme živeli i radili prvi evropski lekari u Srbiji, više nije bila dovoljna za sve veći broj bolesnika. Građeni su novi objekti koji danas čine bolnicu Dr Laza Lazarević.

Iz stare dokumentacije može se videti da ni doktor Birg ni njegov naslednik dr Vasa Teodorović nisu bili školovani psihijatri, ali su zato velikim trudom i brigom za bolesnike nekako nadomeštali ono što profesionalno nisu poznavali. Ideju da bolnicu treba urediti po uzoru na evropske prvi je počeo da sprovodi u delo doktor Mladen Janković, koji je postao upravnik 1865. godine. Prethodno je tri meseca obilazio poznate evropske ludnice, a onda je prionuo na posao modernizacije, pre svega kada su u pitanju metodi lečenja. Dr Jovan Danić, jedan od hroničara ove bolnice, tim povodom zapisao je da je dr Janković „prvi uklonio iz bolnice sva nasilna sredstva, koja su donde bila raskošno upotrebljivana pri lečenju sumanutih u beogradskoj ludnici… Njegovoj uviđavnosti i humanitarnom osećaju ima se blagodariti što je ona kamdžija (trostruki bič), koja je pre njega dosta često bila na bolesničkim leđima aplikovana, još prvih dana njegove uprave odšetala na tavan u prašinu zaborava. Ta je sudbina zadesila i nasilnu stolicu, pojas za vezivanje za krevet itd.” Bez ijednog lekarskog pomoćnika dr Janković je bio jedini lekar i upravnik bolnice narednih šesnaest godina.

Novo istorijsko poglavlje Doma za s uma sišavše počelo je 30. marta 1881. godine, kada je ova ustanova postala Bolnica za duševne bolesti, na čije čelo je postavljen dr Đorđe Klinkovski, fizikus Uprave varoši Beograda. S novopodignutim zgradama formirano je devet posebnih odeljenja sa oko 140 pacijenata. Doktorova kula postala je muško odeljenje, kojoj su pridodati kapela i prosektura. Prva istorija bolesti, koja se i danas čuva, sačinjena je 1880. godine.

U to vreme pojavljuje se i dr Laza Lazarević, po kom je današnja bolnica za duševne bolesti dobila ime. Poznati književnik postao je i naš prvi kliničar i prvi lekar naučnik. Objavio je nekoliko poznatih dela iz medicinske nauke, u zemlji i inostranstvu. Završio je medicinski fakultet u Berlinu 1879. godine, a sve do svoje prerane smrti 1890. neumorno se bavio naučnim radom. Iduće godine biće obeležen poseban jubilej, kojim bi se mogli podičiti mnogi narodi – 150 godina od osnivanja pomenute zdravstvene ustanove. Eto prilike za sećanje na prve lekare u Srbiji toga vremena – dr Vita Romite, dr Bartolomea Kuniberta, dr Florijana Birga, dr Mladena Jankovića, dr Laze Lazarevića… i da se ljudi od znanja i zvanja okupe oko jedinstvenog i posebno vrednog spomenika srpske kulture – Doktorove kule. Biće tu mesta i za zvaničnike Italije, jer prvi lekari bili su Italijani. Tako se prave prijateljstva među ljudima, narodima i državama.

Pripremio: Slobodan Kljajić

Izvor: časopis Istorija, Ecoprint d. o. o., Beograd, avgust, br. 7/2010, str. 44–45.