[…] Jedan očevidac, poznati učeni čovek i pisac Evstatije, solunski mitropolit, ostavio nam je nekoliko zanimljivih podataka o Nemanjinom prinudnom boravku u Carigradu. U besedi koju je 6. decembra 1174. uputio caru Manojlu, Evstatije je s divljenjem govorio o Nemanjinom stasu i držanju i opisao kako je srpski vladar s izvesnim zadovoljstvom razgledao u carskom dvoru u Vlaherni slike na kojima su bile prikazane razne etape njegove pobune i gde je ispod njegovog lika pisalo njegovo ime.

Izgleda da je Nemanja ostao veran podanik carev sve do Manojlove smrti 1180, ali ubrzo potom nije više priznavao vizantijsku vlast. Oko 1190. teritorija srpske države protezala se od donjih tokova Morave i Drine na severu do Šar-planine na jugu, dok je na jugozapadu obuhvatala obale južne Dalmacije i Crne Gore. Taj deo Jadranskog mora i njegovo zaleđe bili su jezgro prve srpske države, koja je u prvoj polovini XI veka stekla međunarodni status. Prvo je bila poznata pod nazivom Diokleja ‒ Duklja, a kasnije Zeta. Smeštena u krajeve oko Skadarskog jezera i Bokokotorskog zaliva, Duklja je i politički i ekonomski održavala veze s Italijom, na suprotnoj obali Jadrana, i s Vizantijom, s one strane Jonskog mora.

Nemanjino prisvajanje te prvenstveno primorske zemlje tokom 1180-ih bilo je veoma značajno za istoriju srednjovekovne srpske države. Pre svega, time je Raškoj pripojena znatna manjina, koja je preko latinskih biskupija na južnom Jadranu bila podređena Rimskoj crkvi. Tako se srednjovekovna Srbija u pogledu religije i kulture našla na raskršću između Vizantije i Zapada. S druge strane, Raška je od Duklje nasledila izvesne političke tradicije, od kojih je glavna bila međunarodno priznate kraljevske povlastice njenog vladara. Kada se vladar Duklje, nekoliko godina pre 1077, pobunio protiv Vizantije, dobio je od Rima kraljevsku krunu i zakleo se, tada ili još ranije, na duhovnu potčinjenost papi.

To dvostruko nasleđe od Duklje odredilo je versku orijentaciju i političke tradicije tokom Nemanjinog života, kao i za života njegovog sina Save. Latinsko prisustvo u primorju imalo je protivtežu u grčkoj jurisdikciji nad unutrašnjosti zemlje u ličnosti episkopa Rasa, prestonice Raške, kod Novog Pazara, koji je bio potčinjen autokefalnom arhiepiskopu ohridskom. Taj eklezijastički dualizam ogledao se u tome što je Nemanju krstio latinski sveštenik u njegovoj rodnoj Duklji, a zatim ga je, još kao dete, „krizmao” ili miropomazao grčki episkop Rasa. Što se tiče političkih tradicija Dukljanske kraljevine, njih je, kao što ćemo videti, početkom XIII veka preuzeo Nemanjin sin Stefan, koji je od Rima tražio i dobio kraljevsku krunu.

[…] Nemanja, od sada poznat kao monah Simeon, stupio je u bratstvo svoje zadužbine Studenice. Posle 18 meseci pošao je na put, koji će mu biti poslednji, svom sinu u Svetu Goru. Susret između oca i sina u Vatopedu opisali su s tihim dostojanstvom Sava i Stefan, s religioznom toplinom Domentijan, a s lirskom osećajnošću Teodosije. Dolazak moćnog i slavnog srpskog vladara kao smernog molioca izazvao je, izgleda, senzaciju. Ako je verovati poslednjoj trojici pomenutih pisaca, kaluđeri iz svih svetogorskih manastira i isposnica nagrnuli su u Vatoped da vide taj neobični prizor. Domentijan i Teodosije su očigledno bili impresionirani bogatim poklonima koje je Nemanja doneo svetogorskim manastirima. Oni pišu o konjima i mazgama, o vedrima punim zlata i srebra i skupocenih svetih sasuda. On je još ranije slične poklone iz Srbije slao Savi u Vatoped. A još pre toga, kaže nam Stefan Nemanjić, njegov otac, veliki župan, slao je poklone nekim od glavnih crkava u Jerusalimu, Bariju i Rimu. […] Ali u vreme Nemanje i Save najveći deo toga još je bio u budućnosti: ekonomski procvat Srbije počeo je tek sredinom XIII veka. Ako ta vedra puna zlata i srebra nisu bila izmišljotina hagiografa, onda je Srbija na prelazu od XI u XII vek već bila bogatija nego što su istoričari obično predstavljali.

Prevela s engleskog: Nada Ćurčija Prodanović

IZVOR: SERBIA : srpski narod, srpska zemlja, srpska duhovnost u delima stranih autora : pesme i poeme, pripovetke, romani, drame, putopisi, besede, dnevnici, memoari, eseji, pisma, zapisi [odabrali i priredili: R. Damjanović, N. Tomić i S. Ćosić], „Itaka”, Beograd, 2000, str. 108‒109.