Područje Topčidera i Košutnjaka je najpošumljeniji deo Beograda koji se rapidno širio i gradio u periodu između dva svetska rata. Međutim istorija ovog područja je mnogo starija. Topčider je smešten u dolini Topčiderske reke, grebena Avalskih pobrđa, reke Save, Banjičkog visa, naselja Dedinje, Banovog i Petlovog brda. U periodu turske vladavine, preciznije oko 1456. godine datiraju pisani tragovi o prvim aktivnostima u Topčideru. Naime, ovde su bili smešteni artiljerijski logori u kojima su Turci izlivali svoje topove. Toponim je tako i nastao, od turske reči TOPČI što znači tobdžija i rači DARE, persijskog porekla što znači potok, dolina. Po nekim izvorima ovaj kraj se zvao prvo MANGARE pa kada su konji tobdžije Marašli Ali-paše ovde pasli nazvali su ga Topčider. Ime Košutnjak nastalo je u 19. veku i vezuje se za prostor zapadno od Topčiderske reke i padine prema Banovom i Petlovom brdu. Nazvano je po košutama jer se na ovom prostoru nekada nalazila veoma gusta šuma. Prema kartografskim izvorima iz 18. i 19. veka nalazimo početak naseljavanja ovog područja. Odmah po austrijskom zauzeću Beograda 1717. godine trebalo je naseliti okolinu Beograda. Na mapi austrijskog kapetana Amana na području Topčidera i Košutnjaka ubeležena su naselja Topčino sa 5 kuća i jednim grobljem. Danas bi to bio prostor zapadno od železničke stanice Topčider, a naselje Banja smešteno je po obodima jaruga u blizini Jajinačkog potoka sa 19 kuća i grobljem. Odatle nastaje selo Banjica i današnje naselje. U prvim decenijama 18. veka Topčider je obuhvatao posede – majure austrijskih grofova. U blizini Topčiderske reke nalazio se mlin, bašte i vinogradi srpskog mitroplita Mojsija Petrovića. Pošto su Austrijanci napustili Beograd i Srbiju 1739. godine pomenuta naselja su ponovo opustela. Tokom austro-turskog rata 1789. godine na prostoru Topčidera nalazio se logor austrijske vojske koja je pod feld maršalom Laudonom napredovala od Ostružnice prema Beogradu „stade vojska na Dedino brdo i postavi prve straže, koje se sa Turcima puškaraše“.

Topčider je kroz svoju istoriju bio omiljeno izletište gospodara Beograda. Ovde je beogradski paša dolazio u lov i tu pravio „teferič“ koji je bio neka vrsta ceremenijalnog događaja – spektakla.

U prvim decenijama 19. veka nastaju nova naselja u okolini ondašnjeg Beograda pa i na prostoru Topčidera. Stanovništvo tih naselja doselio je Karađorđe iz novooslobođenih krajeva  kako bi podigao i oživeo opustele krajeve Srbije posle povlačenja Turaka. Nakon proglašenja Kneževine Srbije 1817. godine, područje Topčidera i Košutnjaka dobija urbanistički lik koji je najpribližniji današnjem. U vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića Topčider je postao najznačajnije mesto Beograda. To je period graditeljske ekspanzije. Godine 1831. knez Miloš je podigao svoju rezidenciju usred najšireg dela topčiderske doline, prvu i jedinu rezidenciju ovog tipa u tadašnjoj srpskoj  državi. Prvi razlog za podizanje rezidencije ovde bioje strateški, bezbednosni. Drugim rečima dovoljno udaljen od Turaka na Kalemegdanu. Drugi razlog bio je ekonomski jer je ovo bilo plodno zemljište u blizini reka i treći razlog trgovački jer se ovde nalazila carinarnica sa skelama. Najznačajnije građevine pred kneževog Konaka bili su crkva Svetog Petra i Pavla, crkveni konak, ekonomske zgrade (konjušnice, pekarnice, kuvarnice, ambar…). Do danas je sačuvana u prepravljenom obliku zgrada topčiderske restoracije  – kafana „Milošev konak“, kao i Gospodarska mehana, Beli bagrem i druge, uz  nekadašnji glavni drum i raskršće puteva ka Carevoj ćupriji.

Dvorski kompleks kneza Miloša u Topčideru u svoje vreme je predstavljao najreprezentatviniju graditeljsku celinu u Srbiji.  Vremenom knez Miloš je razvio ovu oblast u jedan od najvažnijih privrednih centara sa zgradama ekonomsko-privredne namene koje nisu sačuvane. Graditelji Miloševog konaka bili su najpoznatiji majstori tog vremena pod nadzorom preduzimača Hadži Nikole Živkovića koji je bio nadzornik svih kneževih građevina. Park ispred Konaka bio je zasađen domaćim vrstama drveća i bilja, upotpunjen retkim tropskim biljkama negovanim u toplim lejama staklenika. Park je bio organizovan u vidu kamenih stepenika, staza sa skulpturama, vodoskocima i fontanama.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Blizina velike vode omogućila je i veliki broj česama, pa se i danas tu nalaze: Vračarske česme, Vruća česma, Miloševa česma. Povodom obeležavanja 150 godina od početka Prvog srpskog ustanka, 1954. godine u Konaku je otvoren Muzej Prvog srpskog ustanka. Danas je u njemu smešten Istorijski  muzej Srbije.

 

 

 

 

 

 

 

Topčiderska crkva – crkva Svetog Petra i Pavla

U svojim Memoarima Matija Nenadović o Prvom srpskom ustanku 1804. godine spominje vojničku srkvu – šator koju su ustanici dobili na poklon od mitroplita Stratimirovića. To je bila pokretna crkva namenjena ratnim uslovima. Ona nije ostavila nikakave materijalne tragove ali je ostala zapamćena i zabeležena kao prethodnica današnje crkve, koju je trideset godina kasnije podigao knez Miloš. Po legendi on je izabrao ovu lokaciju jer se tu navodno spasao od Karađorđevog pištolja, pa je u znak zahvalnosti što mu je život pošteđen podigao crkvu. Fasade su izvedene u tesanom kamenu u duhu domaće tradicije obrade kamenih zidova.  Na slikanju ikonostasa radili su Konstantin Lekić, Janja Moler koji je naslikao 13 prazničnih, 13 apostolskih i 9 prestonih ikona. Ovaj ikonostas je prenet u crkvu Pokrova presvete Bogorodice u Bariču kod Obrenovca, a novi su naslikali srpski slikari Steva Todorović i Nikola Marković. Postoje podaci da je na izradi ikona radila i Stevina supruga Poleksija Todorović.U neposrednoj blizini crkve nalazi se crkveni konak koji je sagrađen 1832. godine, podignut u duhu narodnog srpskog graditeljstva poput šumadijskih kuća – bondručara sa podrumom i prizemljem. U konaku je bilo sedište prvih mitroplita: Milentija Pavlovića i Petra Jovanovića. U njemu je izrađen prvi Ustav pravoslavne crkve u Kneževini Srbiji (1835) koji je usvojila narodna skupština u Kragujevcu 31. Januara 1836. Tokom druge polovine 19. i prve polovine 20. veka konak je služio kao stan za sveštenika topčiderske crkve. Dana su njemu službene prostorije.

 

 

Topčiderska ekonomija

Nalazila  se u blizini kneževog Konaka i bila je agrarnog karaktera. Osim vinograda, koji su tu već postojali, predeo je obuhvatao livade, oranice, bašte, voćnjake. Iz Carigrada je stigao baštovan koji je bio angažovan na kultivisanju okoline kneževe rezidencije.Tada je stiglo i 400 dudovih sadnica, a poručene su i razne sadnice iz Beča. Topčiderska ekonomija je osnovana 1851. godine kao ugledno poljoprivredno dobro, jedino te vrste u Srbiji. To je ujedno bila i prva poljoprivredna škola kod nas. Cilj je bio da školuje mlade poljoprivrednike kao sedište proljoprivrednog razvoja Srbije.

 

Ekonomija je obuhvatala  kolarsku i kovačku radionicu, tu su vršeni prvi ogledi sa đubrenjem, započeta prva meteorološka merenja, vršena prva ukrštanja domaćih i uvezenih rasa stoke. Podignut je bio i rasadnik sa nekoliko stotina sorti voća, ukrasnog šiblja i četinara. Naročito je bio poznat rasadnik ukrasnog drveća za ukrašavanje javnih prostora, parkova. Gajenje svilenoh buba je bila još jedna aktivnost ovog centra.

U blizini ekonomije nalazila se državna ergela. U Topčideru se nalazio i Kazneni zavod koji je bio pod neposrednim patronatom Topčiderske ekonomije, a kažnjenici su bili radna snaga.

U Košutanjaku u blizini je negovana divljač u rezervatu „Mali Košutnjak“. Bilo je to poznato lovište, pa se i danas u podnožju Košutnjaka nalazi Lovačka kuća kneza Mihaila, koja je danas u privatnom vlasništvu namenjena stanovanju.

 

Šumareva kuća podignuta je u drugoj polvini 19. veka i nalazi se u srcu Košutnjačke šume uz stazu. Rezervat je postojao do 1904.godine. Kuća je danas u lošem stanju i napuštena. U njoj je 1891. godine započela sa radom prva Šumska okružna uprava.

 

 

 

 

 

 

 

 

U Košutnjaku je 1868. godine ubijen knez Mihailo. Na tom mestu se nalazi ograđen prostor kao obeležje mesta gde je ubijen.

 

 

Topčidersko groblje

Nastalo je sedamdesetih gdoina 19. veka. Kapela Sv.Trifuna je grobno mesto Nikole Spasića koje je podigao 1903. godine. na ovom groblju koje je zaštićeno od strane Države sahranjni su Isidora Sekulić, Žanka Stokić, Arčibald Rajs i mnoge druge značajne ličnosti srpskog društva.

 

Hipodrom

Prve organizovane sportske trke održane su na hipodorkmu „Kod Careve ćuprije“ 1911. godine. Naredne godine počelo je uređivanje kompleksa po ugledu na moderna evropska trkališta.

 

Letnja pozornica

Na nekadašnjem kamenom majdanu sagrađena je 1948-51. godine Letnja pozornica u Topčideru, a prema projektu arhitekte Rajka Tatića koja je zamišljena da bude centralni objekat za priredbe pod vedrim nebom. Prirodna stena u koju  je usečena pozornica je sprudni krečnjak iz starije krede koji je zaštićen kao prirodna retkost.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Letnjikovac za slabunjavu decu u Košutnjaku

U Košutnjaku se nalazio i Dom za slabunjavu decu koji je otvoren na inicijativu Slobodana Ribnikara i lekara Vojislava Kujundžića. Ovde se nalazilio više paviljona za smeštaj dece koja su dolazila na oporavak.

 

 

 

 

 

 

 

 

Izvori i fotografija: Atelje Vicić, 2008; S.Mihajlov 2013;S.G.Bogunović 2005; ZZSKGB, 2008.